Njegoš je često pogrešno čitan pa za jubilej dva vijeka od Njegoševog rođenja moramo sagledati Petra II u novom svijetlu, proklamovala je crnogorska vlast na početku ove godine. Godina velikog jubileja je na izmaku a prilika da se Njegoš sagleda mimo dosadašnjih stereotipa je propuštena. Proslava jubileja najvećeg crnogorskog i jednog od najznačajnijih južnoslovenskih pjesnika pokazala je sve podjele i stranputice današnje Crne Gore.
Od Njegoša do vječnosti, Njegoševih dvjesta, Njegoš i ja, Heruvim enigme, Njegoševi aforizmi, Njegoš u pjesmi i anegdoti, naslovi su nekih od manifestacija koje su održane tokom godine. Gotovo sve škole u Crnoj Gori, institucije kulture, muzički, glumački i guslarski festivali, sajmovi knjiga, dali su svoj doprinos velikom jubileju. Zabilježena i dva modna performansa posvećena Njegošu, jedan se zbio u Cetinjskom manastiru, drugi u Nacionalnoj biblioteci.
Vlada je u maju prošle godine formirala Koordinacioni odbor za organizaciju proslave 200 godina od rođenja Petra II Petrovića Njegoša. Iako na vrijeme formiran, Odbor je uspio da napravi skandalozan propust. Branko Lukovac je ukazao na to da je propuštena prilika da se Njegoševo ime uvrsti u ovogodišnji UNESCO-v Kalendar velikih godišnjica istaknutih ličnosti ili događaja iako je još 2008. traženo da nadležni to urade. ,,Ko je za to odgovoran?”, postavio je pitanje Lukovac, na koje ni on ni javnost nijesu dobili odgovor.
Odbor, kojim predsjedava premijer Đukanović, a u kome su dva njegova savjetnika Milan Roćen i Živko Andrijašević, dva rektora privatnih univerziteta Slobodan Backović i Veselin Vukotić, i dva ministra Slavoljub Stijepović i Sanja Vlahović…, prenula je crkva. Mitropolit Amfilohije je u maju Njegoša proglasio svecem.
U ,,nezvaničnom činu”, dan prije zasjedanja Sabora SPC u Beogradu, Amfilohije je na Cetinju 19. maj ustanovio kao datum praznovanja Njegoša kao sveca, ,,na nivou Mitropolije Crnogorsko-primorske”. Na taj dan mitropolit Amfilohije je obavio ,,svečano liturgijsko unošenje ikone” sa likom Petra Drugog u Cetinjski manastir. Na ikoni je ispisano: Sveti mitropolit Petar Drugi, Lovćenski tajnovidac. Jedan od inicijatora ideje da Njegoš dobije oreol je pjesnik Matija Bećković: ,,Možda je došlo vreme da ga crkva iz sfere parnica i intriga izbavi i premesti u svoj kalendar. I neka se na sva pitanja: ko je, šta je, čiji je, kakav je, zauvek dobije jedan jedini odgovor – Njegoš je svetac”.
Mitropolit Amfilohije je tumačio da Ruska pravoslavna crkva Njegoša već smatra svecem.
Par dana nakon događaja na Cetinju, Sabor SPC u Beogradu je povukao iz procedure inicijativu za kanonizaciju crnogorskog vladike i pjesnika. Iz MCP su kazali da je to trenutna odluka a da će se vidjeti da li će biti drugačije na nekom od narednih Sabora. ,,Dovoljno je pomenuti da je proces kanonizacije despota Stefana Lazarevića trajao od 1908. do 1927. godine”, rekao je protojerej Velibor Džomić.
Ovo je bio povod da se u javnosti pokrene debata o drevnoj temi da li je Njegoš više crnogorski ili više srpski pjesnik. Argumenti poput ovog slikara Dimitrija Popovića – ,,Njegoš je rođen kao pjesnik. Sticajem okolnosti postao je vladika. Status sveca Njegoš je osigurao u literaturi”, ostali su u manjini.
Iz SPC su podsjetili da ne odustaju ni od ideje vraćanja kapele na Lovćen. Mitropolit je početkom maja pisao premijeru i tražio da se „ obnovi Njegoševa zadužbina”u godini jubileja. ,,Ako je nije moguće podići na istom mjestu, onda to valja učiniti u blizini Mauzoleja, kao svjedoka jednog vremena. Obnovili bismo crkvu kakva je bila pre rušenja 1916. godine”, poručio je Amfilohije Đukanoviću.
Mitropolit Amfilohije je u pismu priprijetio da će ako njegov zahtjev ne bude uslišen pokrenuti sudski spor kod kuće i u inostranstvu.
Premijer je sa mauzolejom imao druge namjere. Otvorio ga je drugi put. Centralna svečanost jubileja odžana je 19. oktobra kada je Đukanović presjekao vrpcu na rekonstruisani mauzolej na Lovćenu. Pred brojnim domaćim i inostranim zvanicama besjedio je da je provedrilo više Gore Crne. ,, Naš evropski put je njegoševski”, rekao je Đukanović. Pa zaključio: ,,U mjeri u kojoj Crna Gora ima razloga da bude ponosna na Njegoša da bi Njegoš danas bio ponosan na svoju Crnu Goru.” Podrazumijeva se – posebno na novog gospodara.
Realnost je demantovala premijerove tirade o prevazilaženju podjela baš na Njegošev rođendan. Svečana sjednica Skupštine održana 13. novembra povodom dva vijeka od Njegoševog rođenja, kojoj je pridodata i proslava Dana parlamentarizma, održana je u polupraznoj sali.
Poslanici Demokratskog fronta i SNP-a objasnili su odsustvo optužbom vlasti da zloupotrebljava Njegoša u dnevno političke svrhe.
„Danas nije godišnjica parlamentarizma već 31. oktobra, a proslava je namjerno pomjerena nekoliko dana pred izbore”, rekao je Miodrag Lekić navodeći da zvaničnici Njegoša uvode u blato dnevnih političkih računica.
U svečarskom zanosu u toku izborne kampanje ministar kulture Branislav Mićunović, skupa sa nosiocem DPS liste za Cetinje, gradonačelnikom Aleksandrom Bogrdanovićem, otkrio je Njegoševu bistu u dvorištu Nacionalne biblioteke Đurđe Crnojević.
Poslanički klub Bošnjačke stranke obrazlažući odsustvo ponovio je da uvažava književnu dimenziju i značaj Njegoševog djela, „ali isto tako znaju da su neke ideje Njegoševog djela bile koncept u ime kojeg su počinjeni zločini nad islamskim stanovništvom u 19. i 20. vijeku”. Prema Đukanoviću i nekažnjenim zločinima počinjenim nad islamskim stanovništvom na kraju dvadesetog vijeka u BS nijesu tako strogi. Pri vlasti su.
O upotrebama i zloupotrebama Njegoša govorio je i istoričar Šerbo Rastoder na naučnom skupu Njegoš pjesnik, filozof, državnik, održanom sredinom novembra na Filozofskom fakultetu u Nikšiću. Rastoder je u referatu istakao da nikada nije problem predstavljao Njegoš pjesnik, već Njegoš koji se pojavljuje u obliku parola i bilborda i sa čijom se slikom ide u ratničke pohode. ,,Ta tema ne samo da nije otvorena već je svaki pokušaj dočekivan sa nipodnoštavanjem i iskrivljavanjem suštine”, kazao je Rastoder.
Adnan Čirgić direktor Instituta za crnogorski jezik ocjenjuje: ,,Ne može se Njegošu spočitavati genocidnost i antiislamizam zbog toga što su dva vijeka nakon njega primitivne i neobrazovane horde počinile genocid recitujući njegove stihove izvađene iz konteksta”.
Prilog ovoj raspravi moglo bi biti podsjećanje da je prvi spomenik Njegošu otkriven 1934. u Trebinju. Bronzani kip, rad akademskog vajara Tome Rosandića, poklonio je svom rodnom gradu Jovan Dučić. Njegošev spomenik u Trebinju, bio je uklonjen 1941. godine, kada su ustaše prvo oštetile a zatim bistu odvalile sa postolja. Angažovanjem tadašnjeg gradonačelnika Trebinja Ilijaz-bega Resulbegovića i drugih uglednih trebinjskih Muslimana, italijanska komanda dozvolila je da se Njegoševa bista smjesti u podrumu opštinske zgrade i na taj način sačuva. Nakon oslobođenja Njegošev je spomenik ponovo postavljen na staro mjesto.
Političku, nacionalnu i crkvenu priču upotpunjivali su tekstovi o Njegošu ljubavniku, njegovoj osvetoljubivosti, zatim o državniku koji je utemeljiteljio Senat, Gvardiju, perjanike, prve škole… Jubileja i godina prođe a o Njegošu kao jednom od najvećih pjesnika evropskog romantizma bi malo riječi.
Od sredine 19. vijeka o Njegošu su pisane knjige, studije, rasprave, članci i kritike, publikovana su njegova pojedinačna i cjelokupna djela. Napisano je preko 150 knjiga i hiljade tekstova o Njegoševom djelu. Nastala je nauka, koja je subjekt za sebe, Njegošologija.
Njegoševa djela se prepričavaju i zloupotrebljavaju, citati se koriste kao narodne izreke. Svejedno, Njegoša koji je sebe nazivao Pustinjak Cetinjski, kroz vrijeme prati samoća, okružena mnoštvom. ,,Možda nema pisca koji ima gore čitaoce od Njegoša”, izjavio je autor Njegoševih tajnih staza Stanko Cerović.
U knjizi P.P. Njegoš, posljednji crnogorski vladajući vladika, štampanoj 1882, Milorad Medaković, sekretar Njegošev i knjaza Danila, opisuje sljedeći događaj: ,,Jednom, došavši vladika s mora na Cetinje, i tek što je uljegao u kuću – posvađaše se Donjokrajci i Bajice; a vladika iztrči sa zasukanijema rukavima, pa potrči ona sila ljudska u sav mah na krčme pa uleće kano ora’ među piliće, te poče razvađati zavađenu i opaku gomilu ljudih, te nekog za glavu, nekog za vrat, nekog za perčin, nekog za ruku, nekog nogama nekog šakama – razbaca ih na sve strane, pa će onda onako umoran reći: ‘Što ste se pomamili, najzadnji skotovi – a evo mi ne date ni da počinem – rđa ve bila’!” Šta bi tek danas rekao,da mu je pogledati.
Njegoš u Andrićgradu
Jubilej 200 godina Njegoševog rođenja proslavljen je i u inostranstvu. Prigodne svečanosti održane su u Moskvi, Kijevu, Pragu, Frankfurtu… I na pariskoj Sorboni u junu je održan dvodnevni međunarodni skup Njegoš u ogledalima vjekova.
Omaž Njegošu u zagrebačkom Muzeju Mimara održala je u aprilu Nacionalna zajednica Crnogoraca Hrvatske. Svečana akademija povodom 200 godina od rođenja Petra II Petrovića Njegoša, u organizaciji Udruženja Crnogoraca Novog Sada, održana je u Novom Sadu 14. decembra.
Završni koncert povodom 200. godišnjice rođenja Petra II Petrovića Njegoša u Srbiji odigraće se 21. decembra na beogradskom Kolarcu. Članovi Odbora za proslavu dva veka od Njegoševog rođenja, koji čine predstavnici Matice srpske, SANU I ANURS, dobili su načelnu podršku patrijarha Irineja, predsjednika Srbije Tomislava Nikolića i predsjednika Republike Srpske Milorada Dodika za ambicioznu proslavu tokom ove godine. Međutim, sem verbalne nijesu dobili i finansijsku podršku države. Tako je trodnevni međunarodni naučni skup Njegoš u svom i našem dobu, koji je bio planiran da se održi od 6. do 8. novembra u Beogradu, Novom Sadu i Banjaluci, održan znatno skromnije u Kosovskoj Mitrovici. U skladu sa trenutnom srpskom politikom, koju je premijer Srbije Ivica Dačić tokom septembarske posjete Crnoj Gori ovako objasnio: ,,Mislim da svi treba da se ponose Njegošem, a ne da se svađaju… Neka vam ostane Njegoš mi nećemo da vam ga uzmemo. Šta dobijamo time što ćemo da dokažemo da je srpski ili crnogorski?”.
Kad ne može država, može Emir Kusturica, koji za sebe kaže da je uzeo ulogu čuvara srpske kulturne baštine. U Andrićgradu, kraj Višegrada, je 29. novembra, postavljen Njegošev spomenik.
Enigma milenijuma
Čovjek koji se bori protiv laži, iluzija, varljivih nada, nužno završava kao cinik, ili, ako je kukavica, kao solidan službenik koji vrši svoju dužnost u društvu uprkos svemu – tako su ga naučili. Mi znamo za taj psihološki zakon i nikako ne možemo zamisliti da se nekako drukčije čovjek može boriti protiv laži, da rezultat te borbe može biti nešto drugo osim gorčina i cinizam. Ljudi koji vjeruju u bilo kakvu iluziju su slabići, ili pokvarenjaci koji prave karijere u društvu pomažući da se obnavlja sveprisutna laž. I to naše doba zna: da ne može biti trećeg tipa čovjeka, osim ova dva: jakog cinika i bezvrijednog poklonika laži i iluzija. Gdje su onda, u našoj psihi, ta vrata na koja je prošao Njegoš?
Jer on je treći čovjek. Njegova duša se misteriozno rascvjetava u rušenju iluzija i suočavanju sa grozotama svijeta, on je od oba svijeta uzeo najbolje, izbjegao i cinizam i iluzije. Kako? Boriti se tako žestoko protiv laži i iluzija, umom i udovima danonoćno ispaštati u toj borbi i zaista doseći gvozdeni pogled onoga koji gleda ne trepćući zlu u oči – ali nikad ne dodirnuti cinizam, ili malodušnost, već u takvom rasturanju lažne ,,realnosti” osvojiti neposrednost istine, sigurnost tajnog prisustva koje iskupljuje ovaj život i ovaj svijet? Kuda je prošao do ovakvog prosvjetljenja čovjek koji se zavaravao manje nego ijedan stvaralac u istoriji, koji je Gospodar društva koje je u borbi protiv iluzije našlo razlog vječnog rata ,,do istrage vaše, ali naše”? On je dokaz da veličestvo života jeste moguće, ali kako?
Stanko Cerović
(Iz knjige Njegoševe tajne staze)
SRĐA PAVLOVIĆ, PROFESOR NA UNIVERZITETU ALBERTE, KANADA: Nestala Njegoševa Crna Gora
Jubileji su, po pravilu, politička vašarišta, pa ni Njegošev jubilej nije izuzetak. Njegoševo književno djelo je glavni sastojak opojnog nacionalnog i nacionalističkog napitka, koji već duže od jednog vijeka proizvodi južnoslovenska fabrika mitova. To djelo je služilo konstrukciji nekoliko nacionalnih (crnogorskog i srpskog) kao i supranacionalnog (jugoslovenskog) identiteta. Danas ono služi za samopotvrđivanje nacionalnih identiteta, ali i za neumjesnu političku manipulaciju literaturom i istorijom.
Napori da se Njegoš beatifikuje, oblati kao genocidni pjesnik, ili da se ovjekovječi još jednim predizbornim spomenikom i rođendanom kao državnim praznikom, kao i groteskni napor da se Gorski Vijenac prilagodi novoustoličenom crnogorskom jeziku, su primjeri takve manipulacije. Svako iz svojeg nacional-političkog rova, Njegošem jednako manipulišu i oni koji ga kritikuju, i oni koji ga brane, ali i oni koji demonstrativno odbijaju da se odrede prema njegovom književnom djelu.
Odavno nestala Crna Gora o kojoj je Njegoš pisao je imala malo zajedničkog sa Crnom Gorom njegovog vremena, a nema ništa zajedničko sa savremenom Crnom Gorom. Povlačenje linija kontinuiteta i konstruisanje odnosa kauzaliteta koji premošćavaju vjekove između ovih istorijskih perioda predstavlja samo i jedino političku manipulaciju.
Istovremeno, potpuno se slažem sa Andrjuom Vahtelom u tome da se ne može osporiti problematičnost teksta (Gorski Vijenac) koji govori o apsolutnoj nemogućnosti pripadnika iste lingvističke grupe koji praktikuju različite religije, da žive zajedno bez brutalnog konflikta.
Čini se da niko ne želi (ili ne umije?) da čita poeziju pisanu u 19 vijeku, i da tu poetiku analizira u kontekstu vremena u kojem je nastajala. Izgleda da nije politički isplativo analizirati Gorski Vijenac kao poeziju koja preispituje koncepte kao što su misao i akcija, moralnost i pravednost, religioznost i ljudska priroda. Nije isplativo analizirati Gorski Vijenac kao poemu o Novom Početku. Nije isplativo analizirati ovaj spjev kao poeziju autora koji konstantno dekonstruiše i preispituje svijet u kojem živi. Nije isplativo analizirati multidimenzionalnost Njegoševog literarnog opusa, jer se tada neminovno izlazi iz okvira nacionalne literature u sfere koje su neuporedivo šire od uskih margina crnogorskog i regionalnog političkog i kulturnog prostora. Mislim da bi mladim generacijama ove, i mnoge druge neisplativosti, trebale biti polazne tačke u analizi poetike 19 vijeka, koja uključuje Njegošev opus.
Predrag NIKOLIĆ
FOKUS3 sedmice
INTERVJU3 sedmice
DANAS, SJUTRA3 sedmice
Izdvojeno2 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
DRUŠTVO3 sedmice