FELJTON
MOMIR M. MARKOVIĆ: CRNOGORSKI TEMPLARI IZGUBLJENI U ISTORIJI (OGLED O CRNOGORSKOJ CRKVI) I: Predgovor sumnje
Objavljeno prije
14 godinana
Objavio:
Monitor online„Istorijska nauka dokazuje ono što se želi dokazati. Pošto sve obuhvata i za sve daje primjere, ne pokazuje ništa. Ona je najopasniji proizvod hemije uma…”, pisao je Pol Valeri u Pogledu na sadašnji svijet, baš kao da je komentarisao aktuelna tumačenja crnogorske istorije. Citiranjem pjesnika samo podstičem sumnju i oprez u promišljanju vladajućih i dežurnih istorijskih istina. Ovo mi se čini naročito razložnim kada je riječ o dvije ili više istina o istom, koje nas često obavezuju da se opredjeljujemo za neku od njih – kao da se istine utvrđuju glasanjem. Ponekad izgleda da temelj spornih „istorijskih istina” čini srednjevjekovno filozofsko načelo Tome Akvinskog Vjeruj da bi razumio. Jedno od takvih pitanja, koja s vremena na vrijeme zaokupljaju ili više zamajavaju naučnu i laičku javnost, jeste status Crnogorske crkve i prava istina o njoj. Pristalice jedne istine se pozivaju na Ustav Svetog sinoda u Knjaževini Crnoj Gori, Ustav za Knjaževinu Crnu Goru” iz 1905. i druga fakta. Protivnici, uglavnom iz redova pravoslavnih crkava (srpske, ruske, itd.), oslanjaju se na kanonska načela, pravila i organizaciju pravoslavne službe.Svrha ovog ogleda, dakle, nije u tome da bilo što dokazuje, osporava ili dopunjuje, već prosto pokušaj da se ukaže i na mogućnost drugačijih opservacija istog problema. Mitovi su istina pod velom, kazao je A. Humbolt. Ovo je pokušaj da se, u magli ustanovljenog, faktima ukaže na očigledno – duh i čin.
Prvi pisani izvor koji svjedoči o postojanju hrišćanske crkve na prostoru današnje Crne Gore potiče iz V vijeka, mada neki autori (arheolozi, istoričari umjetnosti…) pominju prisustvo ove institucije i u IV vijeku ili još ranije.(V.D.Nikčević: Prevalitana i kraljevstvo Slovena , Podgorica, 2008, str. 18.). Ovaj izvor kazuje da je na prostoru Crne Gore ustanovljena Dukljanska biskupija sa sjedištem u Baru koja je u vrijeme intenzivnije hristijanizacije Slovena u IX vijeku uzdignuta u rang nadbiskupije. Ovaj status će privremeno izgubiti tokom XI vijeka, ali samo nakratko, pošto su vladari iz dinastije Vojislavljevića vladarske i kraljevske insignije dobijali od Pape iz Vatikana. Tako je i Barska nadbiskupija, kao jedina vjerska institucija u zemlji, dobila status „državne crkve” i poslije velikog raskola (1054). Jurisdikcija Barske nadbiskupije kao državne crkve poklapala se sa granicom dukljanske države. Položaj i uticaj Dukljanske nadbiskupije promijenio se poslije pada dukljanske države (1181-1186) pod vlast srpskog despota Stefana Nemanje. Prvih godina, Stefanov sin Vukan, koji je dobio titulu kralja Duklje i Dalmacije, još se držao blagonaklono prema njoj. Tek će 1220. Nemanjin sin Sava Nemanjić, arhiepiskop Srpske autokefalne crkve, osnovati Zetsku episkopiju sa sjedištem u Manastiru Sv. Mihaila na ostrvu Prevlaci kod Tivta. Pravoslavlje je bilo državna religija u nemanjićkoj imperiji. „Sava je u tom pogledu radio dosljedno i bez imalo obzira”.(V. Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 1993, str. 148.)
Srpska arhiepiskopija podignuta je na rang patrijaršije 1346. godine kada je i Dušan proglašen za cara. Tada je i Zetska episkopija uzdignuta na stepen arhiepiskopije. Osnovano je osam episkopija od kojih su, pored Zetske sa sjedištem na Prevlaci, imale jurisdikciju u Crnoj Gori: Humska, sa sjedištem u Stonu, a kasnije u Bijelom Polju, Budimljanska u Đurđevim stupovima Dabarska sa sjedištem u Priboju.
Opšte mjesto je kako je širenjem među slovenskim plemenima hrišćanstvo nužno integrisalo u svoju kulturu pojedine simbole, motive i rituale iz paganskog nasljeđa. Simboli i motivi ribe, goluba, gavrana, kao i razni floristički motivi su tragovi paganskog nasljeđa u hrišćanskoj umjetnosti. Ritual sječenja i loženja badnjaka je paganski običaj prilagođen hrišćanstvu. To je prirodno uslovilo i pojavu različitih tumačenja, razumijevanja i upražnjavanja hrišćanstva. No, kako je hrišćanstvo bilo državna ideologija, naročito poslije crkvenog raskola u XI vijeku na Istočnu (ortodoksnu) pravoslavnu i Zapadnu – katoličku, započeo je surovi progon i uništavanje jeretika – gnostika, bogumila, katara,patarena i drugih, koji su hrišćanstvo razumjeli i upražnjavali izvan ustanovljenih kanona. Bogumili su surovo istrijebljeni u Bugarskoj, a zapadna Evropa je tokom čitavog srednjeg vijeka bila prekrivena dimom lomača na kojima su spaljivani jeretici. Na ovom dijelu Balkana jeretici su se najduže održali na prostoru između Neretve i Morače i na sjeveru, duž Tare i Drine. Razlog tome su brojne istorijske, geografske, političke i druge okolnosti. Po mom skromnom mišljenju, najvažnije je bilo to što su ovi prostori, nastanjeni zajednicama slobodnih stočara izvan čvrste feudalne organizacije, bili interesna zona i Istočne i Zapadne hrišćanske crkve, a njihov uticaj nesiguran, što ih je upućivalo na oprez i gledanje „kroz prste”, čemu će kasnije doprinijeti i prodor Turaka na Balkan.
Ugarski kralj Lajoš I obavještava papu 1358. da u Bosni ima „nebrojeno mnoštvo patarena”. Kralj Tvrtko, koji je slovio za zaštitnika bogumila, vjenčao se po katoličkom obredu, a krunisao u pravoslavnom manastiru Mileševa za kralja „Srbljem, Bosni, Pomorju i Zapadnim stranama”, što su diktirali real – politički razlozi. Herceg Stefan Vukčić, kojega izaslanik pape Nikole V Tomazini naziva „perfidnim patarenom i neprijateljem krsta Hristova”, poslije pada Carigrada 1453. pred turskom opasnošću traži od Alfonsa Aragonskog da mu uputi emisare franjevce, dok istovremeno priprema podizanje pravoslavne crkve u Goraždu.5 Usuđujem se ustvrditi kako je slična vjerska i politička situacija tokom XIV i XV vijeka bila i u Zeti, iako je ova tema do sada izmicala ozbiljnijoj pažnji crnogorske istorijske nauke.
Ukratko: od Gornje Zete, posebno Katunske nahije, gdje skoro da nije bilo ni u naznakama organizovanog feudalnog društva, gdje su živjeli uglavnom vlasi – slobodni stočari, polunomadi, pa do Pivske planine mogu se i danas izbrojati na stotine manje ili potpuno očuvanih stećaka, za koje je engleski arheolog Artur Evans utvrdio da su izraz bogumilske kulture. Tezu podupiru i toponimi (Bogmilovići, selo), hidronimi (Bukumirsko jezero) prezimena (Bukumire). No, Zetu su pohodili i templari kao pratioci Jelene Anžujske, a vjerovatno i u trećem krstaškom pohodu. Prema nekim izvorima, izgleda da su u Zeti imali i svoja dobra. Sa tim se imanjima može povezati i porijeklo Balšića. Neki autori ih dovode sa juga Francuske – Oksitanija – i u vezu sa grofom od Tuluza i grofom od Bauux (?) Možda Bovoar, gdje se nalazilo jedno od templarskih zapovjedništava. Na ostrvu Kom u Skadarskom jezeru identifikovana su tri groba templara. Nalaze se u blizini grobova Mare i Lješa Crnojevića, o kojima takođe ne znamo dovoljno. Prema mišljenju nekih autora, templari su imali crkvu u Matagužima u Zeti. A Crkva Sv. Jovana Krstitelja u Boljevićima u Crmnici (porodična crkva Plamenaca), pored velikog crkvenog šapastog krsta iznad vrata, ima i druge templarske simbole. Je li slučajnost da su dva poglavara Crnogorske crkve Plamenci (Rufim Boljević i Arsenije)?
U nadmetanju istočne i zapadne hrišćanske dogme u Zeti toga doba, Katolička crkva je ostvarila značajnu prednost, naročito u Boki i Primorju gdje je postojala tradicija urbaniteta, pismenosti i kulture. Isti uticaj imala je u skadarskom kraju, među romanskim i romanizovanim stanovništvom. Tome su doprinosila jaka manastirska središta Rimske crkve, dok je pravoslavlje tek počinjalo da gradi svoju infrastrukturu. Istočna i Zapadna crkva su se na crnogorskim prostorima nadmetale i sukobljavale, ali i tolerisale iispomagale, već prema prilikama. Kotorska biskupija je, na primjer, u Crkvi Sv. Luke imala oltare i za katolike i za pravoslavne, što posredno može svjedočiti da su jeretička shvatanja hrišćanstva bila živa i rasprostranjena na našim prostorima. Ne treba smetnuti s uma da su i jedna i druga crkva ideolozi feudalnog sistema. Time je zapečaćena sudbina jeretičkih ispovijedanja hrišćanstva, gdje god je feudalizam bio jedini društveni model.
(Nastavlja se)
Komentari
IZDVOJENO
FELJTON
STANKO ROGANOVIĆ: OTUĐIVANJE KULTURNIH DRAGOCJENOSTI IZ CRNE GORE: Odnošenje arheoloških predmeta
Objavljeno prije
5 danana
29 Novembra, 2024Monitor donosi izvode iz knjige arheologa Stanka Roganovića Otuđivanje kulturnih dragocjenosti iz Crne Gore, koja je štampana u Zagrebu 2008. godine
Teritorija današnje Crne Gore, mada još nedovoljno istražena, bogata je arheološkim spomenicima kulture (pokretnim i nepokretnim) iz svih perioda, počev od praistorije, pa do kasnog srednjeg vijeka.
Bogatstvo i raznovrsnost arheološkog spomeničkog fonda koje je na ovim prostorima milenijumima stvarala ljudska ruka i čovjekova sposobnost za kreaciju utilitarnih i estetskih vrijednosti, često je bilo izloženo udarima raznih elementarnih nepogoda i skoro neprekidnih ratova. Razorni zemljotresi, poplave, epidemije i druge nedaće, uzimale su svoj danak. Bilo iz neznanja, nehata, sujevjerja, nerijetko i materijalne koristi i ljudski faktor je bitno uticao na oštećenja i otuđenja dragocjenih umjetničkih vrijednosti sa ovih prostora.
Tokom 19. i početkom 20. stoljeća, a i docnije, Crnom Gorom su uzduž i poprijeko krstarili mnogi strani naučnici i istraživači (Englezi, Rusi, Francuzi, Italijani, Njemci) među kojima je bilo i raznih „istraživača” čije su namjere bile usmjerene i druge svrhe. Takve ekipe ili pojedinci o našim „svetim starinama” veoma su rado pisali, ali još radije „pozajmljivali” ili odnosili.
Na udaru nekih stranih „eksperata” bili su i slučajni nalazi – felix et fortunatus casus – koji su našoj arheologiji, po riječima Frana Bulića, nerijetko znali prirediti ugodna iznenađenja. Uz to, ta eventualna istraživanja su bila nesistematska i nestručna, pa bi bila bolja sudbina mnogih arheoloških spomenika da su i dalje pod zemljom. Bar ne bi bili oštećeni, uništeni ili otuđeni. Uostalom, onoj staroj maksimi u arheologiji: „Lakše je otkriti nego sačuvati”, mogli bi dodati latinsku krilaticu: Uti, non abuti.
Poznata crnogorska stima (gostoprimstvo), posebno prema izvanjcima i „učevnim” ljudima sa strane, često je bila žrtvom suviše izraženog povjerenja u razne, i, ne tako rijetke posjetioce i raznovrsne istraživače.
Uz sve privilegije koje su imali prilikom boravka u Crnoj Gori (posebnu pratnju, neograničenu slobodu kretanja da „zavire” u svaki kutak gdje ih je vodila znatiželja kojekakve vrste, najljepši konaci i hrana), stranci su preko ondašnje crnogorske štampe, najčešće, skoro bez izuzetaka, prikazivani u superlativima. Naravno, bilo je i onih koji su zasluživali najljepše epitete, ali i onih „koje nikad ne bismo poželjeli da smo znavali kakvog su soja i … (Arhiv Crne Gore, MUD, F. 17, 1907).
Na osnovu raspoložive arhivske građe, stručne literature, sačuvanih, istovremeno dragocjenih fotografija, odnosno njihovih kopija, napisa u štampi i raznim časopisima, kao i ličnim kontaktima sa mjerodavnim ličnostima za tu materiju, pokušaćemo da bar dijelom uđemo u trag nestalom arheološkom materijalu sa teritorije današnje Crne Gore. Uz napomenu da su naše pretenzije skromne, kao i mogućnosti.
Izvjesno je da od otuđenih arheoloških predmeta iz današnje Crne Gore, koji se danas nalaze u vlasništvu privatnika i raznih muzejskih zbirki širom svijeta, počev od praistorijskog kamenog oruđa i oružja, raznih artefakata, preko antičke keramike, stakla, nakita, novca, do fragmenata kamene plastike sa ranohrišćanskih objekata, formirala bi se poveća i veoma značajna arheološka zbirka. Da ne kažemo muzej.
Otuđivanje arheoloških nalaza iz pećine Koronine: Među stranim stručnjacima zainteresovanim za naše podneblje koji su „krstarili Crnom Gorom kudijen su prije stigli”, pominju se imena dr Falka Šupa, dr. K. A. Rašea. Oni su, prema pisanju ondašnje štampe, članovi društva Dubvid dunavskih i balkanskih zemalja, u Njemačkoj, sa sjedištem u Minhenu. Cilj društva je bio ,,da organizuje naučne i kulturne interese između Crne Gore i Njemačke i u tom cilju daje obavještenja svojim članovima o svijem pitanjima, pa i trgovačkim”. U navedenom objašnjenju o misiji ovih stručnjaka, između ostalog se naglašava da su ,,politika i religija iz ovog društva isključena”.
Za dr Šupa se kaže da je poznat više godina kao slavofilski ispitivač Balkana, naročito zainteresovan za praistorijske nalaze. Da bi imali jasniju predstavu o istraživačkim radovima pomenutih stručnjaka, s jedne strane i oduševljenog pisanja crnogorske štampe o tom ispitivanju u rezultatima, prenijećemo doslovno pomenuti tekst.
,,Važan pronalazak u Crnoj Gori”.
,,Vrlo važan pronalazak u Crnoj Gori učinio je minhenski antropolog dr. Falk Šup, koji se kod nas bavi od nekog doba. Kao što je poznato, do sada se nije pokazala na zapadu Balkanskog Poluostrva eksistencija predistorijskog čovjeka. Čak u Grčkoj, gdje razni evropski i amerikanski instituti velike sume novaca za istraživanje dobijaju, nije se mogao još dobiti znak čovjeka iz kamenog doba. To je pošlo za rukom dr. Šupu, koji je već učinio u Bavarskoj i Italiji značajna naučna otkrića po pećinama, da pokaže u Crnoj Gori eksistenciju čovjeka iz kamenog doba. Dr Šup je u toj svrsi, ispitao čitav niz pećina, u našoj zemlji, ali sve bez uspjeha, dok mu napokon ne pođe za rukom, da svoju namjeru postigne u pećini Koronina, desno od puta koji vodi za Bokovo. On je iz pećine izvadio više od 900 kostiju i kamenog oruđa, koje su pravili ljudi koji su živjeli prije 12.000 godina. Dr Šup će ove predmete u Minhenu naučno ispitati, te ih zatim darovati Crnoj Gori”.
Pećina Koronina, o kojoj piše Cetinjski vjesnik iz 1913, je omanja okapina udaljena oko 3,5 km sjeveroistočno od Cetinja, uz put Cetinje – Bokovo. Otvor (6 m širine i 4,5 m visine) okrenut je ka Cetinjskom polju. Ukupna površina okapine ne prelazi 15 kvadratnih metara.
U ljeto 1977. godine izvršena su kraća reviziona iskopavanja u pećini Koronini kojima je rukovodio dr Č. Marković (uz Ranka Kujovića, član ekipe je bio i autor ovog teksta S. Roganović).
Na čitavom unutrašnjem prostoru su izvršena sondažna ispitivanja. U istočnom dijelu okapine na površini od svega dva kvadratna metra otkriven je kulturni sloj sa arheološkim nalazima. Izvađeno je ukupno 88 fragmenata keramike i tri životinjska roga (na jednom su bili vidljivi tragovi obrade). Najveći dio ovh keramičkih fragmenata (90 odsto) pripadalo je keramici grube fakture, a bili su djelovi od sudova debelih zidova. Ukrašavanje je bilo u tehnici impressso (utiskivanje) i urezivanje.
Prema mišljenju dr Čedomira Markovića, keramički nalazi iz pećine Koronine se sa svojom fakturom, oblicima a posebno ornamentikom mogu vezati za najstariji sloj pećine Spila (1,5 km istočno od Perasta, na jugozapadnoj strani brda sv. Ilije, nadmorska visina cca 320 m). Arheološki nalazi iz Koronine potvrđuju da se radi o jednoj fazi razvoja starijeg neolita, što daje osnova za realnu pretpostavku da je Koronina bila stanište manje zajednice ljudi i da je relativno kratko korišćena, kako zbog ograničenog prostora tako i zbog nedovoljne prirodne zaštite.
Od nalaza koje je sa sobom odnio antropolog Šup na „naučno ispitivanje” u Minhenu, a da ne govorimo o „darovima Crnoj Gori”, ostalo je samo prazno obećanje i siromašnija naša arheološka zbirka iz perioda starijeg neolita. Iako se ne pominje u Cetinjskom vjesniku, izvjesno je da je dr Šup sa sobom odnio i dio keramičkih nalaza iz Koronine, jer je nelogično da takav naučnik zanemari dio toga i te kako važnog arheološkog nalaza za datiranje i naučnu analizu. Nemamo podataka da li se tokom dvadesetog vijeka iko od nadležnih iz Crne Gore interesovao, posrednim ili neposrednim putem, o „minhenskim darovima koje je svojevremeno namijenio dr Šup Crnoj Gori.”
(Nastaviće se)
Komentari
FELJTON
DR ZOLTAN MAĐAR: OKUPACIJE BOKE (III): Usponi i padovi
Objavljeno prije
2 sedmicena
22 Novembra, 2024Istoričar arhitekture Zoltan Mađar u svom tekstu Okupacije Boke, koji je proslijedio Monitoru, daje pregled burne istorije Boke kotorske i postavlja pitanje: Može li opstati naročita Boka još jednom za tristosedamdesetsedam godina?
Hiljadugodišnja Republika prestala je postojati u Perastu 23. avgusta 1797. Pa onda Austrija, ali kako je Napoleon miješao Evropu, tako se miješala i Boka: 1806. Rusi, za godinu i koji mjesec, pa tek zatim Francuzi, do Napoleonovog pada 1813. Ali samo oni su tu uveli nove strukture: prvu kolsku cestu današnje Crne Gore iz Dalmacije do Kumbora i Kotor-Budva. A Napoleonov zakonik je postavio da je pred zakonom svako jednak. Njegovim padom došlo je do ujedinjenja Boke sa Crnom Gorom, ali je to narodno uređenje preinačio Bečki kongres 1814. – uz saglasnost Rusije – opet u korist Austrije.
Tako za sto godina, s time, što je bečki režim ovdje sad zatekao jednu generaciju kasnije, nostalgičnu prema Serenisimi. Pritom je službeni jezik ostao italijanski, a i svi stručni izazi pomoraca i ribara bili su iz Venecije. Boka i dubrovačka obala pripojeni su Dalmaciji sa istim skupnim imenom. Doduše, ta Dalmacija je bila slijepo crijevo dunavske Monarhije, poreski jalova pokrajina. Propalo brodovlje se tek počelo popravljati, na jedra, kad Trst istupi sa parnim brodovima – i gotovo – iseljavanja, Perast „mrtvi grad“.
Na proljeće 1848. pobuni se Evropa: Pariz, Berlin, Prag, Beč, Budimpešta, pa još Venecija. Što je u Boki? – Njegoš prijeti sa Cetinja Bokeljima, ako se ne bi držali svoga ćesara i vjernog mu bana Jelačića. Zatim odmazde posvuda bez razlike, pod apsolutnim diktatom mladog cara Frana Josipa. Ustanci u Boki protiv vojne obaveze. No ta policijska država puno košta, a još potpiri Garibaldi, izgubljena je Lombardija, pa onda i Veneto, do pred Trst. A s druge strane Bizmark potuče Austriju do nogu. Nema druge, treba se nagoditi s najjačom opzicijom u Carevini: od 1867. nova dvojna država: Austro-Ugarska. Strogo ustavno-pravna država. Dalmacija dobija parlament u Zadru. I počinju investicije, kao što je mulo za Herceg Novi. I gradi se nova cesta kroz Boku, još i do Cetinja. Pa flotna baza s Arsenalom u Tivtu – pojavi se stručna radnička klasa. Ciglana. Garnizon u Kumboru, Hidroplanska baza, fabrika torpeda sa probnom Lansirnom. Grade se granični forovi sa prilaznim putevima i pozadi. Radi logistike svega toga, željeznica i pretovarna luka u Zelenici. Tu se začinje i turistika – glavna privredna grana buduče Crne Gore. Uostalom, Dalmacija nije više slijepo crijevo, okupacijjom Bosne i Hercegovine, dobila je pozadinu. Neviđeni napredak Boke u malo decenija!
Ali onda svjetski rat – danas znamo da iza toga nije ništa postalo bolje. Kraljevina Jugoslavija je ovdje živjela samo na toj infrastrukturi. Relativno dobro, zahvaljujuči novom preduzimaštvu na toj infrastrukturi. I neizbježno dalje u tradiciji venecijanske kulture sa austrijskom civilizacijom – sasvim živo i 30-ih godina. Pod kraljevskim diktatom obrazovane su banovine, po mogučnosti tako, da imaju srpsku večinu. Zetska banovina od Bojane do Pelješca, s time, što je Sutorina od Trebinja priključena Herceg Novom. Upravni centar je na Cetinju, ali se Boka za drugo obračala Dubrovniku.
Pa onda drugi rat: raspad Jugoslavije, a Boka – od Grude do Jaza – anektirana u Italiju: italijanski državljani od proljeća 1941. do jeseni 1943. I kad je u Kaštel Novom otvorena gimnazija, gore na Srbini, sakupljenim učenicima u dvorištu, novi direktor je s balkona ovako govorio italijanski: Bokelji, vaš zavičaj se italijanski zove „Bocche di Cattaro“ – usta Kotora – vaši stari su morali otkloniti venecijansko znamenje plačući, vi ste bili zadnji branioci i čuvari serenisime Republike, vaše stare kuće, vaš govor, sve još čuva tu naročitu tradiciju. Mi sada nismo došli ovamo kao osvajači – mi smo se vama vratili.
Kako se uzme. Bilo je doraslih studenata, koji su koristili priliku opet za Padovu. A ovi „povratnici“ su se zaista trudili da ugode narodu: snabdjevenost, zdravstvo. Ali s druge strane: fašizam i Mamula. Partizani s Orjena, zbog kojih su popaljena pozadinska sela. Onda oslobođenje u „Narodnu republiku Crnu Goru i Boku“. Ali uskoro je brisana Boka, bez da je narod pitan, u ime Crnogoraca što su tu šljegli. Boka je i raspuštena, ukidanjem sreza i parcelisanjem na tri male opštine. A istina je ovo: Već se druga doseljenička generacija prilagođavala bokeškoj naročitosti. Za to nije trebalo mijenjati vjeru ili nacionano svojstvo. Bokelj je taj, ko se uživi u osnove venecijanske kulture i zapadnjačke civilizovanosti: Srbin, Hrvat ili Crnogorac, te još poneki Musliman, Italijan, Austrijanac, Mađar, Čeh, Albanac ili Rom. Rusi su onomad stigli iz Crnog mora preko Zelenike, htjeli su natrag i tek sad su se skrasili.
Titov režim nije brisao tradicije od 18. vijeka naovamo, ali je iskorijenio kraljevinu, koja je pak baš to negirala. Ali štetno je bilo ukidanje privatne privredne inicijatijative kroz nacionalizacije, što je onda podređeno jednoj ideologiziranoj novoj klasi – kako je Đilas opomenuo. Boka bi i tako bila zatrta, da se nije još mogla osloniti na svoju pomorsku tradiciju. Brodovi Jugooceanije po svim morima svijeta, hranili su Crnu Goru. Inače, turizam-turizam-turizam: najprostija investicija zapošljavanja radi sticanja deviza. Ali mono-ekonomija je nestabilna i društvo strada, ako turisti neće ili ne mogu dolaziti.
Može li opstati naročita Boka još jednom za tristosedmdesestsedam godina?
(Kraj)
Komentari
FELJTON
DR ZOLTAN MAĐAR: OKUPACIJE BOKE (II): Slava Perasta
Objavljeno prije
3 sedmicena
15 Novembra, 2024Istoričar arhitekture Zoltan Mađar u svom tekstu Okupacije Boke, koji je proslijedio Monitoru, daje pregled burne istorije Boke kotorske i postavlja pitanje: Može li opstati naročita Boka još jednom za tristosedamdestsedam godina?
Tvrđavicu Sv. Stefana sagradio je Tvrtko, sada na mjestu novljanske Kanli kule. Po Lajoševoj smrti i političkoj gužvi što je tamo napravila Eliza, on je sad mogao sasvim gledati svoja posla. Izvrsne prihode dobivalo se u srednjem vijeku sa monopolom soli, a to se Tvrtku pružalo samo tu, na obali Sutorine. On je dakle solanu htio osigurati s tom kulom – na konkurentske jade Dubrovnika. Kako god, radi mira, odustao je od te ideje, a dokument toga je u dubrovačkom arhivu: jedino saznanje o osnivanju Herceg Novog. Tvrtko se toga odrekao tako, da nije preostalo ni ime njegovog osnivanja.
Dračevicu je onda zahvatio velikaš Sandalj Hranić Kosača, isto u dobrim odnosima s Dubrovnikom. Ustupio je Konavle do Ponte Oštre, a Kotoru i Lušticu: pomorska zaštita od gusara za nazvani Novi. Naslijedio ga je Stjepan Vukov Kosača, on se 1342. odrekao Bosne i proglasio samostalnim hercegom. Po njegovim posjedima onda i naziv Hercegovine. Kosače su dograđivali donji grad, sa svojim dvorom i naseljavali su zanatlije. Stjepan je bez obzira počeo proizvodnju soli, izazvao je rat s Dubrovnikom i izgubio Sutorinu. Utom je rastao i turski pritisak, baš osvajanjem Hercegovine. Tadašnji mađarski kralj Matijaš je sagledao strateški značaj nove tvrđave za leđima Turaka, poslao je Stjepanu pojačanje, smješteno u gornji grad, a ponudio mu kao zamjenu čak Zagreb. Stjepan je umro u Herceg Novom 1466. i naslijedio ga Vlatko. Turci mu opsjednu grad tek 1481. Na što Matijaš organizuje desant sa dubrovačkim brodovima, a dvije napuljske ratne galere su već i veslale u zalivu. Ali Vlatko neslavno preda donji grad. Posada gornjeg grada držala se još mjesec dana.
Na izmaku srednjeg vijeka Boka je „uređena“ za narednih 200 godina bez naročitih promjena u tom vremenu. U grubom: Prevlaka i Sutorina pripadaju Dubrovniku. Luštica i okolina s Kotorom imaju autonomiju u okviru Mletačke republike. A Grbalj je sporazumnim privilegijama pri Turskoj. Dočim je negdašnja Dračevica osvojena turska teritorija. S time, što se tu izdvaja Perast, orijentiran na stalno suprotstavljanje Turcima, prvenstveno protiv novljanskih, ulcinjskih pa i arapskih gusara. Stoga Venecija pruža Peraštanima naročite privilegije a još i takvo odlikovanje, da im je povjereno čuvanje-admiralske zastave. Posebnu slavu stiču Peraštani, što su 1654. vlastitim snagama i uličnim borbama odbili turski pokušaj osvajanja. A bogate se vlastitom trgovačkom flotom po Mediteranu u dalje. Odlikuju se i kulturno, Perast postaje naročit naspram Kotora.
Potiskivanje Turaka iz Boke, ustvari je počelo njihovim porazom pod Bečom – Risan je osvojen 1684. Ono što ovdje zovemo Morejskim ratom, bilo je koordinirano sa austrijsko-njemačkim potiskivanjem Turaka na sjeveru, čak su Poljaci i Rusi vezali turske snage. Za koju godinu, ovdje su se Turci povukli sasvim iza Rijeke Zelenike i njene močvarne delte. A 1687. krenula je iz Kumbora odlučna mletačka ofanziva protiv Herceg Novog. Iza toga ostali su Turci još samo u Sutorini: Dubrovnilk im je to ustupio radi odmanute granice od Venecije (kao i Neum onamo). A ovdje je došlo do radikalne etničke promjene, planskim naseljavanjem Hercegovaca i dolascima iz Crne Gore. Grubo rečeno: gdje su bili Turci – tu su sad pravoslavni. Posebno su pravoslavni Luštica i Krtoli – bivša Miholjska metohija.
I prelazimo u 18. vijek – zlatno doba Boke – mir i blagostanje pod okriljem Venecije. Ona direktno upravlja samo tvrđavama Herceg Novog i Kotora, inače samouprave, a najnovija je Topaljska komunitad. Tada se i pojavi ono, što su Crnogorci podrugljivo-zavidno nazvali Lacmanima – ako ni sami nisu „šljegavali“ u taj mali raj. Ali poremetio je to Napoleon. Grad na vodi preda mu se maja 1796, sramežljivo-tiho, jedva se i znalo da hiljadugodišnje Republike više nema. Tako je u lagunu i uplovio prvi francuski ratni brod. A tuda je patrolirala peraška gajeta – neobaviještena – pa napadnu topovnjaču i osvoji je ubivši kapetana. Bokelji, zadnji branioci Serenisime! Napoleon je po nekoj kombinaciji za Elzas, prepustio svo venecijansko Austriji. Zauzimanje besputne Dalmacije bilo je povjereno krajiškom generalu Rukavini, a trajalo mu je da stigne do Boke. Tu je pak zadržano venecijansko uređenje. Tek kada je on došao u Lepetane, Peraštani su morali spustiti gonfalon sv.Marka – plačući. Pri čuvenom govoru gradskog kapetana Josipa Viskovića, bokeškovenetskim dijalektom: Ti sa nama mi sa Tobom tristasedamdesetsedam godina…
(Nastaviće se)
Komentari
Kolumne
Novi broj
POLOŽAJ OSOBA SA INVALIDITETOM: Briga samo u planovima
STANKO ROGANOVIĆ: OTUĐIVANJE KULTURNIH DRAGOCJENOSTI IZ CRNE GORE: Odnošenje arheoloških predmeta
Ritam nerada
Izdvajamo
-
Stav2 sedmice
Ima li spasa za Plantaže
-
DUHANKESA4 sedmice
Bolest kao krivica
-
DANAS, SJUTRA4 sedmice
Oni ubijaju
-
FELJTON4 sedmice
MUSTAFA CANKA: GUSARSKA REPUBLIKA ULCINJ (XXI): Gusarska igra
-
Izdvojeno4 sedmice
TAMA CRNOGORSKOG I SRPSKOG PRAVOSUĐA: U službi gospodara i kartela
-
IN ENGLISH4 sedmice
2BS FORUM IN KGB HOTEL: Atlantic Council of Montenegro – who and what it represents?
-
DRUŠTVO4 sedmice
ODUSTAJE LI VLADA OD SUMNJIVE KUPOVINE STUDENTSKOG DOMA OD TOMISLAVA ČELEBIĆA: Rupa u zakonu i u budžetu
-
FOKUS3 sedmice
ZORAN BEĆIROVIĆ, KONTINUITET NASILJA NAD NOVINARIMA I KRITIČARIMA: Do kada?