Prije 30 godina izbila je afera Memorandum Srpske akademije nauka i umetnosti, kada su Večernje novosti objavile Memorandum grupe srpskih akademika o krizi u Jugoslaviji, stanju nacije i potrebi temeljne reorganizacije države. Nedovršeni Memorandum grupe članova Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU), izazvao je veliki politički skandal koji se i danas različito vrednuje.
Prve izvode tog dokumenta objavio je tada najtiražniji beogradski list Večernje novosti. Navodno, akademik Jovan Đorđević, kojeg je Komisija zamolila da pogleda Memorandum i na njega stavi svoje primjedbe, tekst je odnio kući a da ga je tu, na njegovom stolu, našao njegov zet, novinar i urednik Večernjih novosti Aleksandar Đukanović.
Tekst je odmah izazvao burne reakcije širom zemlje. Doživio je osudu tadašnjeg rukovodstva. Zatim je u Srbiji pod udar došao najmoćniji čovjek Ivan Stambolić. Onda je Stambolićev kum Slobodan Milošević 1987. preuzeo vlast.
,,Mali jubilej” je prošao bez dublje i sveobuhvartnije naučne diskusije o dokumentu koji je imao dalekosežne posljedice po Srbiju i Jugoslaviju. Nije bilo ni velike buke u medijima.
I danas postoje mišljenja da je taj dokument koji je ukazao na krizu postitovskog socijalističkog društva doživio nepravednu osudu tadašnjeg režima. S druge strane se ističe da je taj tekst na 70-ak strana, tvrdnjom da je srpski narod u tadašnjoj Jugoslaviji bio eksploatisan i politički obespravljen, otvorio put za bujanje srpskog nacionalizma i ratove 1990-ih u kojima je pokušano ostvarivanje ideje Velike Srbije, pa da je imao ulogu u raspadu Jugoslavije.
Po većini analitičara, ključna teza u Memorandumu jeste da su Srbi u bivšoj multietničkoj državi Jugoslaviji bili nepravedno tretirani. Tekst osporava AVNOJ, dovodi u pitanje ulogu i značaj Komunističke partije Srbije, kao što odbacuje i vladajući jugoslovenski Ustav.
U Memorandumu je iznesena i teza o „ugroženosti srpskog naroda” u bivšoj SFRJ. Naučnici iz SANU su se u Memorandumu žalili na „fizički, politički, pravni i kulturni genocid” kojem su izloženi njihovi sunarodnici na Kosovu, naseljenom skoro isključivo etničkim Albancima. Niihovoj manjini u Hrvatskoj je ,,gore nego ikada ranije i ona nikada nije bila tako ugrožena”.
Po kritičkim analitičarima, korijene svog zla sastavljači Memoranduma vidjeli su u tome što navodno 3,3 miliona Srba, dakle ,,40,3 procenta od njihovog ukupnog broja živi kao manjina izvan Srbije”. U tom dokumentu se, između ostalog, tvrdi da granice Srbije nisu u skladu sa etničkim sastavom i da ih zato treba prekrajati. To je bio okidač za projekat Velike Srbije, da ,,svi Srbi žive u jednoj državi”.
Te mirnodopske 1986. godine Memorandum je govorio o ,,fizičkom, političkom, pravnom i kulturnom genocidu nad srpskim stanovništvom Kosova i Metohije” i o tome da je ,,srpskom narodu objavljen jedan odista specijalan, ali otvoren i totalan rat (…) koji se odvija skoro pet godina”. Pozivano je da se na ovaj ,,otvoreni rat” protiv Srba na Kosovu odgovori prigodnom i istom mjerom: “odlučnom odbranom naroda i svoje teritorije”.
Prema Memorandumu, ,,Razloga za veću autonomiju Vojvodine pogotovu nije bilo. To proširenje dalo je silnog podstreka birokratskom autonomaštvu i ozbiljnim pojavama separatizma”. Ovo je logika koja stoji iza ,,antibirokratske revolucije” koja se dogodila samo par godina kasnije, ali i iza izjednačavanja autonomija sa separatizmom. Uz to je išla ocjena o ,,uterivanju naučnika i kulturnih stvaralaca u pokrajinske torove”.
U beogradskom Danasu, novosadski sociolog i kolumnista Aleksandar Kišjuhas ocijenio je da su logika, ideologija i vrednosni sistem Memoranduma zasnovani na ,,nekoliko osnovnih, kao i temeljno zlih i naopakih ideja: (1) Srpski narod je opasno razjedinjen zbog procesa decentralizacije, odnosno zbog autonomija Vojvodine i Kosova. (2) Srpski narod je žrtva koja je najviše dala i najviše propatila u socijalističkoj Jugoslaviji, pre svega zbog zavereničkog delovanja Hrvatske i Slovenije. (3) Srpski narod je zbog svega toga u stanju sveopšte političke, ekonomske, duhovne, moralne, kulturne krize”.
Sve je dodatno začinjeno logikom teorija zavjere (,,Pod veštom primenom raznih metoda i taktika, s podeljenim ulogama, uz aktivnu podršku pojedinih političkih centara u zemlji…”), pri čemu su glavni zavjerenici Tito i Kardelj, kao etnički Hrvat i Slovenac. Oni su, naime, sa svojim saplemenicima dogovorili i sproveli prećutnu ,,revanšističku” politiku i sistemsku ,,diskriminaciju” ,,prema Srbima” koja se, pogađamo, ,,konačno izrazila u genocidu”. Nešifrirano ime ove austrougarske zavjere glasilo je ,,Slaba Srbija, jaka Jugoslavija”.
Renomirani njemački istoričar, poznavalac Srbije, Holm Zundhausen u jednoj od svojih knjiga je ovako ocijenio Memorandum SANU: „On se pokazao kao paranoidan pamflet o stanju srpskog naroda” i ,,sastavljen je od nedokazanih tvrdnji i optužbi”: ,,Autori su reaktivirali stare neprijatelje, stereotipe i predrasude”.
U godinama koje su uslijedile Memorandum je bio ideološka osnova za političko opravdanje ratova koje su Srbi vodili u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i na kraju na Kosovu, između 1991. i 1999. godine. Ciljevi iz Memorandum su ostvarivani za vrijeme Slobodana Miloševića. Bivši predsjednik Srbije i Jugoslavije je u Haškom sudu potom optužen za genocid i druge najteže ratne zločine počinjene na području bivše SFRJ.
Ljudi koji su počeli taj ideološki proces srpskog nacionalizma, ne samo da su doveli do rata svojim idejama, nego su branili na Miloševićevom suđenju i te ideje i te događaje, koji su završili tragično.
Nema sumnje, najprije, da je Memorandum otkako je pušten u javnost presudno uticao na politiku Srbije: i kao analiza stanja, i kao vizija, tj. formulacija nacionalnog cilja, i kao izbor sredstava za realizaciju tog cilja. Bio je to politički program par ekselans, koji je srpska elita, okupljena u najvišoj naučnoj i kulturnoj instituciji, ponudila svom narodu, tačnije prije svega svojoj političkoj eliti.
Takođe nema sumnje da se decenija borbe za ostvarenje tog cilja završila nacionalnim krahom. Srbija je 20. vijek završila kao poražena i ponižena zemlja. Ta izgubljena decenija, koja je Srbiju vratila za 50, ako ne i za svih 100 godina unazad (relativno, ako ne apsolutno) nikada neće moći da bude nadoknađena. Zanimljivo je, međutim, da taj poraz uopšte nije dodirnuo, ni dirnuo, elitu koja je taj program sastavila, zagovarala i sprovodila.
Mnogi tadašnji sljedbenici Slobodana Miloševića danas su ponovo na najvišim funkcijama: premijer Aleksandar Vučić, bivši ministar informisanja, zadužen za ućutkavanje medija, danas odstupa od velikosrpskih ideja i želi da važi za besprekornog evropskog demokratu. Miloševićev portparol Ivica Dačić je ministar spoljnih poslova, bivši ultranacionalista Vojislav Šešelj – kojeg je Tribunal oslobodio – vođa opozicije.
Stari Miloševićevi sljedbenici ništa nisu naučili, i ni za šta se ne kaju.
Svojevremeni broj dva, iza autokrate Miloševića, Borisav Jović upravo je predstavio svoju novu knjigu Kako su Srbi izgubili vek. U njoj se ponovo iznose iste stare teze i teorije zavjere. Mračne strane sile, Vatikan i svi drugi jugoslovenski narodi toliko su Srbiji naškodili da se od toga još nije oporavila. Sve češće javno nastupa Nikola Šainović, ,,desna ruka” Miloševićeva na republičkom i saveznoim niovou, koji je odležao više od decenije po evropskim tamnicama poslije presude Tribunala.
Ili Miloševićev đak, vođa bosanskih Srba Radovan Karadžić. Iako je osuđen na 40 godina zatvora, pisao je Savjetu bezbjednosti UN. To tijelo bi trebalo da poništi skandaloznu ,,nepravednu presudu” Tribunala za ratne zločine protiv ,,čitavog srpskog naroda”.
Na ovo kao i na ,,jubilej” Memoranduma rijetko se koja politička stranka u Srbiji oglasila. Predsjednik Lige socijaldemokrata Vojvodine (LSV) Nenad Čanak ocijenio je da je Memorandum SANU predstavljao kontinuitet sa velikosrpskom politikom.
,,Od Memoranduma svi peru ruke danas, navodno niko ne zna ko ga je pisao, a svi vrlo dobro znaju ko ga je napisao”, rekao je Čanak na tribini LSV u Novom Sadu. Po njemu, taj tekst je direktan nastavak Memoranduma četničkog ideologa Stevana Moljevića iz Drugog svjetskog rata. Moljevićev Memorandum je, opet, po Čanku, bio direktan nastavak Načertanija Ilije Garašanina iz 19. vijeka. ,,Ništa novo se, dakle, s Memorandumom nije događalo, to je kontinuitet velikosrpske ideje”, rekao je Čanak.
Tribina je organizovana povodom 25. godišnjice prvih antiratnih demonstracija u Novom Sadu koje je organizovala LSV. ,,Užasava me činjenica da je prošlo 25 godina od naših demonstracija, da se od tada desilo pet ratova u kojima Srbija nije učestvovala, ali je svaki izgubila. Prije 25 godina su nas zvali izdajnicima, a i danas nas tako zovu”, rekao je Čanak.
Antimemorandum
Jedan od tadašnjih dopisnih članova SANU, profesor Medicinskog fakulteta dr Miroslav (Mirko) Simić je zajedno sa još 17 akademika, napisao antimemorandum u kome se pobijaju teze o ugroženosti srpskog naroda. To je naišlo na osudu vrha Akademije. Simić je potom napisao knjigu Goodbuye SANU u kojoj je objasnio zašto napušta društvo srpskih akademika. Simić od 1993. živi u Engleskoj. Simić je u intervjuu za Radio Slobodna Evropa kazao da je kao ubijeđeni Jugosloven, bio od samog početka ,,protivnik stavova i ideja iznijetih u pisaniju nazvanom Memorandum SANU”. ,,Naime, smatrao sam da je to jedno konfuzno i sa naučne tačke gledišta, nedorađeno, bezvrijedno intelektualno nedonošče, ali koje je istovremeno i veoma opasno. Opasno zato što nacionalističkim raspamećivanjima Srba idejama ‘Velike Srbije’ i ‘svi Srbi u jednoj državi’, predstavlja tempiranu bombu za razaranje moje domovine Jugoslavije.” ,,U osnovi Memoranduma je ideja da treba ostvariti Veliku Srbiju: gdje postoji srpska zajednica, ona treba da bude priključena Srbiji i da čini cjelinu u kojoj će svi Srbi biti u jednoj državi”, kazao je Simić.
Milan BOŠKOVIĆ
IN ENGLISH3 sedmice
HORIZONTI4 sedmice
FOKUS3 sedmice
Izdvojeno4 sedmice
FOKUS4 sedmice
DRUŠTVO4 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
INTERVJU4 sedmice