Nakon događaja na Preobraženije, 19. avgusta, kada je na Njegušima, uz prisustvo policijskog kordona, došlo do rasprave i jurnjave između vjernika Crnogorske i Srpske pravoslavne crkve, svi su saglasni samo u jednom – teže posljedice su opet izbjegnute igrom slučaja. Ima li država Crna Gora namjeru da propisima uredi odnose između podijeljenih pravoslavnih vjernika – pitanje je koje je na dnevnom redu od kada je 1993. obnovljena Crnogorska pravoslavna crkva. O tome nema pouzdanih naznaka. DRŽAVA I CRKVA: Propise o odnosu države i crkve u doba “zajedničkih država” donosile su vlasti u Beogradu. Crkvenim „ujedinjenjem” 1918. prestali su da važe propisi koji su definisali autokefalnost (samostalnost) i kanonsko ustrojstvo Crnogorske crkve s mitropolijskim dostojanstvom: Ustav Svetoga Sinoda (1903), Ustav pravoslavnih konsistorija (1904) i Zakon o parohijskom svještenstvu (1909). Raspušten je Crnogorski Sv. Sinod, vladika na Cetinju je, poslije više vjekova, postavljan na katedru odlukama izvan Crne Gore, a dvije od ukupno tri eparhije Crnogorske crkve su ukinute.
Ni nakon 1945. i djelimične obnove državnosti, NR Crna Gora nije samostalno uređivala odnose sa crkvom. Od 1953. to je područje definisao savezni Osnovni zakon o položaju vjerskih zajednica. Tek je novim saveznim propisima iz 1976. ostavljen prostor da tadašnje republike, uključujući i SR Crnu Goru, svojim zakonom, djelimično regulišu odnose s vjerskim zajednicama.
Raniji Ustav RCG iz 1992. predviđao je da postoje: Pravoslavna crkva, Islamska zajednica i Rimokatolička crkva. Dok je do 2001. pri Vladi Crne Gore postojalo Ministarstvo vjera službeno je, kao Pravoslavna crkva, na bazi tadašnjeg političkog oportuniteta priznavana samo Mitropolija crnogorsko-primorska.
Važeći Ustav Crne Gore, iz oktobra 2007, u čl. 14 ne izdvaja posebno ni jednu crkvu ili vjersku zajednicu, iako jamči prava slobodnog ispovijedanja vjere: „Vjerske zajednice odvojene su od države. Vjerske zajednice su ravnopravne i slobodne u vršenju vjerskih obreda i vjerskih poslova”.

AUTOKEFALNOST: Srpska jerarhija je, tokom rasprave o novom Ustavu, bezuspješno predložila da se posebno imenuju vjerske zajednice, da one „samostalno uređuju svoju unutrašnju organizaciju”, kao i da “država poštuje i ne povređuje status i ustrojstvo crkava i vjerskih zajednica”. Ali, iako su odbacile prijedlog srpske jerarhije, promijenjenim ustavnim rješenjem crnogorske vlasti na kratak rok nijesu osporile ekskluzivni status Mitropolije crnogorsko-primorske. Ona je i dalje, kao eparhija Srpske crkve sa sjedištem u Beogradu, ostala dominantna vjerska zajednica u Crnoj Gori. Iz susjedne Srbije se tako i sada kontroliše najveći broj od oko 700 pravoslavnih crkava i svi manastiri u Crnoj Gori, nepokretna dobra, kao i pokretna imovina, svetinje i relikvije.
Ukoliko tako ostane u budućnosti, Crna Gora bi bila jedina država u vaseljeni koja, kao većinski pravoslavna, nema svoju pomjesnu autokefalnu crkvu. Takvo stanje ne može imati adekvatno kanonsko, crkveno ili političko objašnjenje. Ustrojstvo nezavisne države definiše i ustrojstvo neke pomjesne pravoslavne crkve. To je 1922. bio razlog koji carigradski patrijarh Meletije IV navodi u tomosu i propratnim aktima o priznanju autokefalnosti novoformiranoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Vaseljenska patrijaršija je, u pogledu teritorijalnog ustrojstva autokefalne crkve, tada obrazložila kako se „crkvena pravila mijenjaju prema političkim pravilima”. Kraljevina Crna Gora je nestala s međunarodne pozornice a nova država, Kraljevina SHS i sve njene nasljednice, zaključno sa Državnom zajednicom SCG – mogle su imati samo jednu autokefalnu crkvu.

STANJE NAKON REFERENDUMA: Reakcija Srpskog Sinoda na obnavljanje nezavisnosti Crne Gore je bila odluka, identična rješenjima za druge dvije nezavisne države, Hrvatsku i BiH, o obrazovanju Episkopskog savjeta Prvoslavne crkve u Crnoj Gori, pod predsjedništvom mitropoita Amfilohija (Radovića). Odluke se nose na potvrdu Arhijerejskom saoboru u Beogradu i nema govora o tome da je Episkopski savjet zametak ili zamjena za Sv.Sinod koji imaju autokefalne crkve. Februara 2008. mitropolit Amfilohije u Carigrad patrijarhu Vartolomeju nije ponio tomos srpskog Arhijerejskog sabora o dodjeljivanju autokefalije za svoju eparhiju u Crnoj Gori, već za autonomiju Ohridske arhiepiskopije u Makedoniji (koju tamošnja vlast ne priznaje).
U Amfilohijevom Episkopskom savjetu nalaze se i episkopi Joanikije (Mićović), Jovan (Purić), Grigorije (Durić) i Filaret (Mićović). Svi oni su na čelu srpskih eparhija koje ovdje imaju sjedište ili iz susjednih država djeluju na teritoriji Crne Gore. Episkopi Purić, Durić i Filaret Mićović nijesu ni crnogorski državljani. Delegaciju Episkopskog savjeta je u decembru 2006. službeno i na sva zvona primio predsjednik Filip Vujanović.
Iz tog tabora balsfemična retorika prema Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi je ostala nepromijenjena. Amfilohije je (Večernje novosti, novembar 2006), na pitanje „da li se nešto generalno promijenilo za Crkvu poslije referenduma”, kazao: „Nikakvih promjena nije bilo, život ide dalje”. Ali, suprotne ocjene naknadno je saopštio protojerej Velibor Džomić. On je u tekstu Mitropolija crnogorsko-primorska nakon razdvajanja Srbije i Crne Gore (april, 2008) napisao da se “od 21. maja 2006. i formalno, radi jasno određenog cilja, pristupilo postupku ustavno-pravnog delegitimisanja Pravoslavne crkve u Crnoj Gori”.

PRAVNI STATUS: Za razliku od Mitropolije crnogorsko-primorske, Crnogorska pravoslavna crkva je, nakon više bezuspješnih pokušaja, januara 2000. regulisala svoj status pravnog lica u Crnoj Gori. Zakon o pravnom položaju vjerskih zajednica SR Crne Gore iz 1977. godine još uređuje to područje i prema njemu crkve ili vjerske zajednice postaju pravna lica prijavom u područnoj jedinici MUP-a.
Pravni savjet Mitropolije je prošle godine indirektno potvrdio da ova eparhija, prema aktuelnom crnogorskom zakonodavstvu, nema status prijavljene crkve ili vjerske zajednice i pravnog lica. Tvrdi se kako je status “pravnog lica” Mitropolije star 750 godina – što je definicija koju crnogorski pravni sistem ne poznaje, ali ga toleriše. Pravni savjet u svom saopštenju iz aprila 2008. decidno tvrdi: “Crkvenim Ustavom su određena pravna lica crkve a ne državnim zakonima”.
Unutrašnje ustrojstvo i okvir djelovanja Mitropolije crnogorsko-primorske – a ona pod tim imenom, kao eparhija podložna Patrijaršiji u Beogradu, službeno postoji tek nakon 1918. godine – definisani su Ustavom Srpske crkve, najprije iz 1931. i 1947. godine. Mogućnost da postane pravno lice u crnogorskoj državi ova Mitropolija posljednjih decenija ima i po Ustavu Srpske crkve, koji u čl. 5 predviđa kako su, osim Patrijaršije, pravna lica eparhije (mitropolije ili episkopije), crkvene opštine, manastiri, zadužbine i fondovi, a prema potrebi i hramovi.
Ali, tu mogućnost ona nikada nije iskoristila. Važeći crnogorski Zakon o vjerskim zajednicama jerej Džomić (magistar prava, tezu odbranio na izvjesnom Nedržavnom i samostalnom Trgovačkom Univerzitetu u Novom Sadu) smatra „rigidnim”. Džomić kao svijetli primjer navodi – pogađate! – Srbiju, koja je „1993, dakle, za vrijeme Miloševića, donijela zakon o prestanku važenja određenih zakona i drugih propisa” i “kojim je komunistički Zakon o pravnom položaju vjerskih zajednica SR Srbije, zajedno sa drugim prevaziđenim zakonima iz komunističkog perioda stavila van snage”.
Srbija je zakonski (2006.g.) priznala kontinuitet Srpske crkve sa pravnim subjektivitetom iz prošlosti – sa Načertanijem o duhovnoj vlasti Knjaževstva Srbskog (1836.g.) i Zakonom o Srpskoj pravoslavnoj crkvi Kraljevine Jugoslavije (1929.g.). Kako je postojeći „rigidan” i „komunistički”, da li bi novi crnogorski zakon o crkvama i vjerskim zajednicama mogao ignorisati istorijsko nasljeđe pravnog subjektiviteta i imovinskih prava kanonske Crnogorske crkve kao autokefalne?

IMOVINSKI SPOR: U odgovoru na pitanje zbog čega se Mitropolija crnogorsko-primorska ovdje nikada nije registrovala (prijavila u skladu sa zakonom), vjerovatno se kriju politički razlozi ignorisanja zakona crnogorske države. Ali, „prkos” Mitropolije crnogorsko-primorske nije se odnosio i na cnogorske imovinske katastre u kojima su u periodu od 1996. do 2001. obavljeni upisi vlasništva koji su sada osporeni. Nakon što je prošle godine Uprava za nekretnine obavila ispravke upisa u katastre za desetine crkava u cetinjskoj opštini, ministar finansija Igor Lukšić je poništio rješenje o ispravkama. Upravni sud je zimus donio odluku da je na Srpsku crkvu nezakonito upisivana imovina „bez dokaza o prethodnom pravu svojine nad njima”, pa je poništeno Lukšićevo rješenje i predmet vraćen na ponovni postupak. Pokrenuti su postupci i za ispravke drugih grešaka upisa vlasništva srpskih eparhija u katastrima.
„Crkvena imovina je do danas ostala u anahronom statusu plemenske, seoske ili bratstveničke imovine ili komunice. U katastrima svaka crkva ili manastir su upisani kao pojedinačno pravno lice sa posebnim matičnim brojem”, kaže za Monitor Stevo Vučinić.
Hoas u katastrima se ogleda i u apsurdu da je Beogradska Patrijaršija, kao pravno lice registrovano u Srbiji, upisana kao vlasnik i ostrva Moračnik u Skadarskom jezeru! Takva “imovinska prava” srpskih eparhija obezbjeđuju i nemalu finansijsku korist. Na primjer, privatizacijom hotela Avala u Budvi (vlasnici Stanko Subotić i Bepler i Džejkobson) HTP Budvanska rivijera, čiji je predsjednik Upravnog odbora Svetozar Marović, vansudskim poravnanjem (ugovor br. Rs. 700/00, Osnovni sud u Kotoru) se 2001. obavezala da Mitropoliji crnogorsko-primorskoj isplati 628.174 njemačkih maraka.
Dalje imovinske aspiracije Srpska crkva je pokazala kroz proces restitucije. Srpske eparhije u Crnoj Gori su do avgusta 2007. podnijele 129 prijava sa zahtjevom za povraćaj ili naknadu “više hiljada hektara” i “više stotina zgrada crkvenih opština i manastira”.

STEVO VUČINIĆ, ODBOR ZA PROMOCIJU INTERESA CRNOGORSKE PRAVOSLAVNE CRKVE
Crkvenu imovinu proglasiti državnom

MONITOR: Da li je srpska eparhija – Mitropolija crnogorsko-primorska, registrovana, po važećim propisima, kao pravno lice u Crnoj Gori?
VUČINIĆ: SPC nije prijavljena u Crnoj Gori, već u Srbiji. To je i dokaz da našu državu smatra dijelom prostora Srbije. SPC nije pravno lice u našoj državi. Mogla bi ga steći, ali samo na temelju propisa o sticanju svojstva stranih pravnih lica koja imaju sjedište u inostranstvu. Riješen status pravnog lica je preduslov za sticanje svojstva pravnog lica u prometu – dodjeljivanje žiro-računa, matičnog broja, PIB-a i slično. No, iako SPC nije zakonski stekla status pravnog lica, žiro-račun joj je dodijeljen najobičnijim pisanim, privatnim mišljenjem bivšeg i pokojnog republičkog sekretara za zakonodavstvo Rajka Milovića krajem 1990-ih. Sa pravnog stanovišta, SPC u Crnoj Gori je, dakle, lice u prometu koje ilegalno posluje.

MONITOR: Da li su u Crnoj Gori registrovane kao pravna lica druge tri srpske eparhije koje takođe djeluju u Crnoj Gori?
VUČINIĆ: Nijedna od njih u Crnoj Gori nije registrovana kao pravno lice . Ali, na srpske eparhije iz Trebinja i Prijepolja upisana su vlasnička prava nad našom državnom teritorijom i crkvama u opštinama Bijelo Polje, Pljevlja, a u Herceg-Novom na SPC se vodi gradsko groblje i zemljište i crkve na Sutorini.

MONITOR: Kolika je nepokretna imovina nad kojom SPC ima upisano vlasništvo u katastru Uprave nekretnina CG?
VUČINIĆ: Službenici katastra su na SPC prepisali ukupno 12.000.000 metara kvadratnih. U cetinjskoj, podgoričkoj, barskoj, danilovgradskoj i nikšićkoj opštini i svi manastiri, crkve, čak i seoska groblja uzakonjeni su u isključivoj nadležnosti opština, odnosno mjesnih zajednica. Budvanska i kotorska crkvena imovina je jednom polovinom zadržala postojeći status pojedinačnih pravnih lica pod kompetencijama sela i bratstava, a druga polovina je 2001. godine neosnovano upisana na SPC.

MONITOR: Kako vidite zakonsko rješenje kojim bi država definisala imovinski status pravoslavnih crkava i nepokretnosti u Crnoj Gori?
VUČINIĆ: Upisi u katastare na SPC obavljani su bez pisanih dokaza o vlasništvu, rješenja ili sudskih presuda. U nadležnosti Vrhovnog državnog tužioca je da pokrene postupak zaštite državnog interesa u vezi crkvene imovine koji je nezakonitim upisom povrijeđen. Skupština Crne Gore bi jednim aktom trebalo da svu crkvenu imovinu uzakoni kao državnu.

Vladimir JOVANOVIĆ