Među otuđenim muzejskim eksponatima iz Crne Gore, koji se u opštem značenju mogu smatrati dijelom entografskog materijala, nalazi se veoma vrijedna zbirka oružja. Iz obilja muzejskog materijala, u kojemu je sadržano pet stoljeća dramatične istorije jednog malog naroda, izdvajaju se zbirke vezane za crnogorsku ratničku prošlost, koje čine jedinstvenu kolekciju ratnih trofeja. Njeni korijeni sežu u daleku prošlost, staru koliko i podlovćenska Crna Gora. Crnogorske vladike i gospodari nijesu čuvali samo crkvene stvari i knjige, povelje o pravima i privilegijama, već i probrane trofeje iz borbe sa Turcima. Te borbe su otpočeli Crnojevići a oni prihvatili u nasljeđe, kao dar i prokletstvo. Crnogorski mitropolit, kao i svi njegovi Crnogorci „nosi toržestveno dvije pištolje u silavu za pojasom, pak ne smetaju krstu o prsima visećem, nego se taman slažu: krst protiv nevidimog, oružje protivu vidimog vrga otečestvenog upotrijebiti”. Ratni trofeji čuvani su u Cetinjskom manastiru, dugo vremena jedinom političkom središtu zemlje. Njihov priliv postao je posebno velik od kraja XVIII vijeka, od velikih i presudnih bitaka sa Mahmut-pašom Bušatlijom na Martinićima i Krusima 1796. godine. Njegoševu kolekciju oružja naslijedio je knjaz Danilo a kasnije knjaz, odnosno kralj, Nikola.

Poslije izgradnje Biljarde (1838) zbirka ratnih trofeja preseljena je u njene odaje i tu dalje dopunjavana zaplijenjenim oružjem i zastavama u borbama iz Njegoševog vremena. Kakav je utisak ostavljala unutrašnjost Biljarde na posjetioce Cetinju (1839) bilježi njemački pjesnik Hajnrih Stiglic… „Vladičina dnevna soba više ostavlja utisak ukusno uređenog ratničkog šatora nego sjedišta jednog crkvenog poglavara. Sve zidove unaokolo krasi galerija mačeva i sabalja, starih i novih, većinom zaplijenjenih od Turaka, kako se to po starinskom običaju poslije svakog pohoda još i danas donosi gospodaru zemlje”.

Ostale sobe su bile tapacirane, sa slikama i trofejima oružjem po zidovima. Najskupocjeniji primjerci oružja nalazili su se u spavaćoj sobi obješeni u dugom nizu.

Za vrijeme kratkotrajne vladavine knjaza Danila, ispunjene neprekidnim i krvavim borbama, zbirka ratnih trofeja se toliko uvećala da je prerasla u pravi vojni muzej, nazivan „Sahranom oružja” i „Arsenalom”. Poslije preseljenja knjaza Nikole, Danilovog nasljednika, u novosagrađeni dvor (1867) „Arsenal” je ostao u Biljardi. (Otada se Biljarda obično zove „stari dvor”, a nova zgrada knjaza Nikole „novi dvor”).

Evo kako ga opisuje Gustav Raš 1871. godine: „samo još u jednoj Sali na spratu vide se na zidovima ovaploćene uspomene petstogodišnje istorije ove čuvene gorštačke zemlje… zidovi oružnice su dekorisani zastavama i oružjem, koje je Turcima oteto u dugom nizu slavnih pobjeda…”

Poslije „veljeg rata” (1876-78), u kojem je crnogorska vojska odnijela niz sjajnih pobjeda, zbirka iz arsenala počinje da se naziva muzejom. Nije tvrđeno kad je ovaj muzej prenesen u prostorije vojne Laboratorije. Prvi izvor koji pouzdano potvrđuje to preseljenje datira iz 1886. godine. Naime, ministar vojni vojvoda Ilija Plamenac oštro prekorava prestonasljednika Danila jer „je Vaša svjetlost jučer iz Laboratorije digla nekoliko komada oružja” i kažnjava ga globom od 20 talijera. (podvukao S.R). Muzej u Laboratoriji opisuje u junu 1895. godine profesor Dragutin Franić… „U oružani čuvaju se i brojni trofeji iz raznih bitaka. Cijela jedna strana unutrašnjeg zida prekrivena je svakovrsnim puškama, što su ih Crnogorci neprijateljima pootimali. Pušaka je svake veličine i vrsti. Ima ih urešenih zlatom i dragim kamenjem. S druge strane zida sami džeferdari i sablje svake ruke. Ima ih vrlo dragocjenih od srebra, zlata i drugih uresa, ima i upravnih, krivih, širokih i britkih, pak svake vrste i veličine. Tu je i sablja Mehmed-paše, koji je bio potučen u Podgorici kod Careva Laza (1712). S treće strane zida visi opet na stotine zlatnih, srebrnih i mjedenih kolajna i redova, što ih Crnogorci neprijateljima s prsiju pootkidaše… S četvrte strane dvorane naslagani su kovčezi puni fišeka”.

Riznica u Laboratoriji, tada pravi jedinstveni vojni muzej, dopunjavana je ratnim trofejima iz Balkanskog rata. Skupljeno je crnogorsko i tursko oružje i zastave na kojima je žestina ratnih okršaja ostavila najizrazitije tragove.

U toku I svjetskog rata vojni muzej pao je u ruke austrougarskih okupatora. Začudo, okupatori, koji nijesu pokazali baš mnogo razumijevanja za razne crnogorske kulturno-istorijske spomenike i institucije, poštedjeli su muzej u Laboratoriji. Sačuvan je Popis muzejskih objekata koji su nađeni u Arsenalu (Laboratoriji) na Cetinju a vršio ga je u ime Vojnog muzeja u Beču artiljerijski inženjer dr Alfred Mel. („K. U.k.Art. Ing. Dr Alf. Mell) konzervator Vojnog muzeja, dok je komandant arsenala bio austrougarski oficir Rudolf Muhl. Spisak objekata ima sedam i po strana otkusanih na pisaćoj mašini, a potpisan je na Cetinju 29. februara 1916. godine.

Najstariji Knjažev sin, prijestolonasljednik Danilo, od ovog starog oružja uzeo je jedan dio („prilično valja i odabran”), uglavnom najznačajnije primjerke i osnovao svoju oružnicu koju je dopunio primjercima oružja i ratnim priborom iz balkanskih ratova. Prilikom napuštanja Crne Gore (5. avgusta 1915. godine) prijestolonasljednik Danilo je prenio svoju oružnicu u inostranstvo „među kojima je bilo umjetničkih radova sa portretima znamenitnih Crnogoraca”. Ovu dragocjenu zbirku oružja, odnosno oružnicu, Danilo je prodao Vojnom muzeju u Beogradu 1939. godine.

Na osnovu arhivskih podataka koji se nalaze u Vojnom muzeju u Beogradu, dr. Jovan Vukmanović je dao opširan opis s legendom za svaki pojedinačan predmet. Uz to, objavljene su i fotografije svih primjeraka zbirke, kao i način na koji je oružje prodato.

Prijestolonasljednik je u proljeće 1939. godine ponudio Ministarstvu vojske i mornarice Kraljevine Jugoslavije svoju oružnicu na otkup. S obzirom da pomenuto ministarstvo nije imalo finansijskih sredstava za tu svrhu, predložilo je Vojnom muzeju da ponuđenu zbirku otkupi.

General Vojislav Vuković, upravnik ovog muzeja, kao dobar poznavalac starog oružja, „ceneći istorijski značaj ove jedne veće srpske zbirke oružja” odmah je sa zadovoljstvom prihvatio ponudu, konstatujući… „da se nikako ne sme dozvoliti da ode u tuđe ruke”. Vojni muzej je formirao komisiju koja se sastala sa prijestolonasljednikom u Italiji, u Bordigeru, gdje je njegov sekretar prenio oružje iz Rokenbrina, u Francuskoj. Prema saopštenju generala Vukovića, člana Komisije, koje je dao J. Vukmanović (o.c. str. 8), Komisija je „imala u vidu svaki komad, njegov istorijski značaj i posebno njegovu materijalnu korist”, pa je za čitavu zbirku oružja, u kojoj je bilo 80 raznih objekata, isplaćena suma, prema prisjećanju Vukovića, od 370.000 dinara.

Na zahtjev Komisije, prilikom predaje zbirke, Prijestolonasljednik je dao ovu izjavu: „Ja niže potpisani Danilo Petrović Njegoš ustupio sam Državnom muzeju sopstvenu oružnicu, gdje se mnogo radujem da ovo staro familijarno istorijsko oružje, ostane izloženo kao uspomena starih naših mučenika i heroja. – Danilo Petrović Njegoš, Rokenbrin, 6. marta 1939. godine”.

Budući da je dr Vukmanović na osnovu starog inventara Vojnog muzeja dao opširan i stručan opis predmeta sa fotografija i ostalih podataka sa kojima je raspolagao na osnovu arhivske građe, koristićemo taj dragocjeni materijal.

Ova zbirka je uoči Drugog svjetskog rata, s mnogobrojnim drugim objektima iz Muzeja, bila spakovana u drvene sanduke i pohranjena u muzejskim lagumima (podrumima) na Kalemegdanu. Prilikom restauracije Vojnog muzeja tokom 1945. godine, od pomenute crnogorske zbirke oružja nije skoro ništa ostalo. Vukmanović je, kako sam kaže, prikazao nestalu crnogorsku zbirku oružja, po slikama i brojevima predmeta kako su vođeni u Muzeju, služeći se arhivskom građom i podacima o pojedinim predmetima.
Uz izvjesna skraćenja opisa pojedinih predmeta koje je dr Vukmanović, na osnovu sačuvanog materijala prikazao, po slikama i brojevima predmeta kao su vođeni u muzeju, donosimo pregled „nekadašnje slavne oružnice”.

(Nastaviće se)