Pored smanjenja izdašnosti vodoizvorišta Bolje sestre, enormni gubici na vodovodnoj mreži ugrožavaju snabdijevanje vodom. Problem je najizraženiji na Primorju. Projekat zamjene azbestno-cementnih cijevi koji bi smanjio gubitke počeo je prije pet godina ,ali sporo napreduje

,,I ove godine je bilo problema u snadbijevanju vodom na primorju. Imamo doseljavanje 100.000 ljudi na Crnogorskom primorju. Oni su svi potrošači. Sada Budva i primorske opštine troše svaki mjesec kao nekada u sezoni. Više nemamo sezonu samo dva, tri mjeseca, za nas je sezona čitave godine. Prije je to bilo naprezanje tri mjeseca, sada je stalno”, kaže za Monitor Gojko Obradović iz Vodovoda Budva.

Pored smanjenog kapaciteta vodoizvorišta Bolje sestre, zbog krađe pijeska i šljunka iz Morače, glavni problem primorskih i ostalih opština u Crnoj Gori su enormni gubici vode na vodovodnoj mreži.

,,Gubici na vodovodnoj mreži su u prosjeku preko 60 odsto, u zavisnosti od opština od 50 do 70 odsto”, kaže za Monitor Milan Bulatović, predsjednik Udruženja vodovoda Crne Gore. Objašnjava da je upotrebna vrijednost cijevi u većini crnogorskih vodovoda odavno istekla, rok trajanja im je 35 godina, a diljem Crne Gore su u  upotrebi i one stare po 60 godina.

Udruženje vodovoda Crne Gore, koje okuplja sva crnogorska vodovodna preduzeća, u junu 2018. počelo je da priprema projekat „Zamjena azbestno-cementnih cijevi u vodovodnim mrežama Crne Gore“. Glavni cilj projekta je smanjenje gubitaka vode u vodovodnim sistemima širom Crne Gore, povećanje sigurnosti vodosnabdijevanja i omogućavanje značajnog povećanja ekonomičnosti poslovanja vodovodnih preduzeća u svim gradovima, čime se sprovode uslovi iz poglavlja 27 zaštite životne sredine EU.

Jedan od naznačenih ciljeva je i da se „obezbjeđuje zdravstvena zaštita stanovništa“. Naime, u Crnoj Gori imamo vodovodnu mrežu od preko 600 kilometara cijevi napravljenih smješom azbestnih vlakana i cementa, materijala koji su izbačeni iz upotrebe u Evropskoj uniji još 2005. godine. U Crnoj Gori zabrana stavljanja u promet i upotrebu azbesta uvedena je Zakonom o životnoj sredini iz 2016.

Iako se u rješavanju ovog problema krenulo prije pet godina, nije se daleko odmaklo. Zahvaljujući podršci Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP), tokom 2019. godine izrađeni su projektni zadaci za 21 opštinu, koji su neophodni za izradu glavnih projekata rekonstrukcije azbestno-cementnih cijevi. Prikupljeni su podaci o ukupnoj dužini azbestnih cijevi u gradskim vodovodima koja iznosi preko 600 kilometara. Privilegiju da ne piju vodu iz azbestno-cementnih cijevi imaju samo stanovnici Plužina i Petnjice.

Prije dvije godine aktuelna je bila priča o izradi glavnog projekta za zamjenu cijevi na teritoriji cijele države, ali je brzo utihnula. ,,Vrijednost glavnog projekta je u tom trenutku bila 600.000 eura”, navodi Obradović koji je u ovaj projekat uključen od samog početka. On iznosi da kada su prije šest godina razgovarali sa Kinezima, koji su bili zainteresovani za taj projekat, cijena zamjene je bila oko 120 miliona za preko 600 kilometara cijevi. Međutim, po sadašnjim uvećanim cijenama računa se da će cijena zamjene iznositi do 200 miliona eura. Obradović ističe da za ovakve projekte postoje grantovi, nepovratna sredstva, Evropske unije koja idu i do 70 odsto vrijednosti projekta.

,,To izgleda mnogo ali taj dio novca koji bi Crna Gora obezbijedila to su vrlo lako povrativa sredstva. Dobijamo umanjenje gubitaka na svim cjevovodima, što znači da bi imali uštedu velike količine vode, a da ne govorimo o tome da bi imali puno zdravije vodovode. Sve bi to uticalo da se podigne efikasnost svih kompanija na nivou svih opština i uvećala bi se efikasnost Regionalnog vodovoda koji sada ne može da isporuči dovoljne količine vode. Čini se da je sada taj projekat na vrhu prioriteta jer su i nadležni konačno shvatili da ćemo mi iduće turističke sezone teško iznijeti sa ovim kapacitetima vodovodnih preduzeća”, kaže Obradović.

Kao jedan od benefita ističe i da bi se realizacijom ovog projekta otkrili i svi divlji priključci na vodovodnoj mreži. Jedna od specifičnosti Crne Gore su takozvani komercijalni gubici, što je eufemizam za nelegalne priključke i krađu vode.

Nakon dvije godine zatišja, predstavnici Eko fonda i PROCON-a potpisali su u junu ove godine Ugovor o pružanju usluga za potrebe realizacije projekta ,,Unaprjeđenje efikasnosti vodosnadbijevanja zamjenom azbestno-cementnih cjevovoda na području Crne Gore“.

Potpisivanjem ovog ugovora stvaraju se pretpostavke za početak realizacije jednog od najvažnijih projekata u Crnoj Gori koji će unaprijediti efikasnost vodosnadbijevanja, istakla je ministarka ekologije, prostornog planiranja i urbanizma Ana Novaković-Đurović.

„Veliki gubici česti su uzročnik u prekidu vodosnadbijevanja a dovode i do restrikcija tokom sezone. Azbestno- cementne cijevi čija zamjena je planirana u vodovodnoj mreži imaju dužinu od 614 kilometara i starosti su preko 50 godina“, istakla je Đurović.

Saopšteno je i da je ukupna procijenjena dužina azbestno-cementnih cijevi u kompletnoj vodovodnoj mreži Crne Gore iznosi 614 km, a procijenjena vrijednost projekta je oko 200 miliona eura.

,,To ide u dobrom pravcu, u smislu da će studija pokazati koji je model najbolji i najisplativiji da se to uradi. Bitno je da se utvrdi pravo stanje i da se napravi plan kojom tehnikom da se to odradi”, kaže za Monitor Draško Boljević, direktor Eko fonda. On dodaje da im je cilj da se ne radi parcijalno nego da se projektom obuhvati cijela Crna Gora:,,Visoki stepen je granta za takvu vrstu poslova, upravo najveći stepen granta ide za takve poslove i do 70 odsto. Država mora zauzeti stav kako da se to riješi”.

Iz Procon-a su za Monitor kazali da očekuju da će Studija izvodljivosti biti gotova u prvom kvartalu 2024. godine. Još nijesu utvrdili koji je najbolji način zamjene dotrajalih cijevi. Prezentovane su tehnologije koje mogu biti primijenjene u zavisnosti od okolnosti na terenu: metoda obloga – cijev u cijev, renoviranje cjevovoda tehnologijom obnove, metoda probijanja tla i polaganje cjevovoda pored postojećih.

,,Koja od pomenutih tehnologija će biti predložena će umnogome zavisiti od karakteristika tla, položaja postojećih cjevovoda, izgrađenosti objekata ili druge infrastrukture u blizini postojećih cjevovoda i slično, a to će svakako biti definisano kroz dalju razradu projektne dokumentacije”, kazali su iz Procona.

Za sada još nemaju procjenu smanjenja gubitaka na mreži: ,,Procjenu smanjenja gubitaka na mreži ne možemo znati u ovom trenutku, jer je izrada dokumenta  u početnoj fazi. U svakom slučaju, cilj projekta nije isključivo smanjenje gubitaka na postojećoj vodovodnoj mreži već sveobuhvatno unapređenje efikasnosti i pouzdanosti vodosnabdijevanja u Crnoj Gori”.

Obradović navodi da je Vlada konačno stavila ovaj projekat u vrh prioriteta, a da su do sada u resornom ministarstvu bili zaokupljeni raznim problemima pa da nijesu uočavali glavni. On navodi da nakon što se uradi studija izvodljivosti, treba pristupiti izradi glavnog projekta, a to može potrajati godinu-dvije, a tek poslije toga slijedi realizacija – zamjena cijevi, koja će tako trajati najmanje dvije godine.

Tako da će problem ostati tokom cijele ove decenije, ali je dobro da se konačno krene u njegovo rješavanje.

Štetnost azbesta

Azbest je visoko kancerogeni materijal i studije su pokazale da višegodišnje izlaganje ovom elementu izaziva rak.

Svjetska zdravstvena organizacija do sada nije utvrdila kancerogenost azbesta unijetog gutanjem tečnosti, pa zbog toga i ne postoje smjernice o dozvoljenoj količini u vodi. Prepoznat je rizik za radnike koji rade na uklanjanju azbestnih cijevi, jer mogu udahnuti čestice ovog materijala.

Na česte medijske natpise u Srbiji, o tome da voda za piće koja protiče kroz azbestne cijevi izaziva rak, iz Instituta za javno zdravlje Batut u Beogradu su objasnili da su epidemiološke studije na eksperimentalnim životinjama i humanoj populaciji pokazali da postoje štetni efekti na zdravlje ukoliko se azbest unosi u organizam inhalacijom, odnosno vazduhom, a da ih nema ukoliko se unosi vodom za piće.

I direktor Hrvatskog zavoda za toksikologijudr Franjo Plavšićkategorično tvrdi da nema štetnosti za zdravlje stanovništva, s obzirom na to da se azbestne čestice ne otapaju u vodi. On je u autorskom članku objavio da je ,,azbest opasan samo ako se udišu njegova vlakna, a progutati ta ista vlakna možete bez straha za svoje zdravlje i živote”.

Predrag NIKOLIĆ