Konkretan povod za ovaj osvrt na ulogu ekonomske nauke u sadašnjoj društvenoj stvarnosti Crne Gore je indirektan, a odnosi se na niz formalnih promjena koje su u toku već skoro godinu dana na Univerzitetu Crne Gore. Pri tome, ovim osvrtom će biti obuhvaćeni oni aspekti koji su ostali bez adekvatnog osvrta ne samo u laičkoj već i u stručnoj i akademskoj javnosti. Radi se o stvarima koje su fundamentalno važne, prvo, za kvalitet ekonomske nauke i, drugo, za njen doprinos društvenim promjenama u crnogorskom društvu.

Naime, kad je riječ o kvalitetu ekonomske nauke, dobra paralela bi bila reći da kreatori institucionalnih promjena, svjesno ili nesvjesno, očekuju nešto slično što se očekuje od tržišta u neoliberalnoj ekonomiji – da država vodi računa o tome da se pravila poštuju, a da će tržište samo od sebe uspostaviti ravnotežu na optimalnom nivou, što bi u slučaju stanja ekonomske nauke značilo da bi time dobili maksimalni kvalitet naučnih radova u ograničenjima koja postoje u crnogorskim uslovima. Međutim, realnost samog aksioma o uspostavljanju ravnoteže upitan je i za teorijska razmatranja tržišta (i društvenih sistema, uopšte), a kamoli za nauku, koja svoj razvoj temelji upravo na ispunjavanju i probijanju postojećih granica i razgraničenja znanja (Kuhn, Popper, Lakatosh i dr.)

Pri tome, “uravnoteženje” ekonomske nauke bi, prema mjerama koje se donose, trebalo da znači njeno “napredovanje” u okvirima ortodoksne (neoklasične) ekonomije. Konkretno, koje su to mjere, odnosno što je to što razvoj ekonomske nauke kod nas gura u ovakav kontekst? To su kriterijumi koji uslovljavaju napredovanje u akademskoj karijeri objavljivanjem naučnih radova u časopisima koji se nalaze na rang listama koje, uglavnom, promovišu mainstream/ortodoksnu ekonomsku nauku ili, u najboljem slučaju, onu ekonomsku nauku koja ovoj prvoj može poslužiti za svrhe apologetike (kao što je to na pr. bihejvioristička ekonomija). Na taj način, van polja pragmatičnog interesovanja onih koji se bave ekonomskom naukom ostaju svi drugi pristupi, koji izučavanju ekonomskih pojava (koje su, inače, kompleksne i neizvjesne) prilaze iz ugla onoga što spade u širok korpus heterodoksne ekonomske nauke. I to ne bi bilo ništa loše da čovjek svoje ponašanje u ekonomskoj sferi ne zasniva samo na svojim osobinama kao homo ekonomikusa, a ljudsko društvo svoje ekonomske potrebe ne zadovoljava i mimo tržišnog mehanizma. Naime, nerealnost aksioma da se ljudi na tržištima ponašaju kao izolovane jedinke vođene čisto ekonomskim interesom, kao i aksioma da, laički rečeno, sve svoje materijalne potrebe ljudi zadovoljavaju putem tržišta, više je nego očigledna (market vs. social provisioning). Kako se, sa takvim polazištem, može očekivati da ekonomska nauka bude realna, odnosno što znači ,,napredak” ekonomske nauke u takvim okvirima? Prije bi se moglo reći da ovakva, ortodoksna/mainstream, ekonomska nauka nema realnu zasnovanost, ni empirijski ni istorijski. A čemu onda služi? To je drugi aspekt na koji želim da se osvrnem.

Dakle u čemu se sastoji doprinos ortodoksne/mainstream ekonomske nauke društvu i društvenim promjenama? Sa pravom bi neko mogao reći da ortodoksna ekonomija sebi za cilj postavlja samo da predvidi ekonomske pojave, ne i da ih objasni ili da ih mijenja. Prema tom shvatanju, društvene pojave uopšte, a konkretno ovdje govorimo o ekonomskim pojavama, imaju ergodički karakter (pravilnosti struktura/procesa koje se, ako se uzme dovoljno velik uzorak, mogu statistički predstaviti), pa se mogu predvidjeti, što znači izučavati instrumentarijem svojstvenim za prirodne nauke (što se, inače, u nauci naziva scijentizmom). U tom slučaju, morali bi jednoglasno za istinitu prihvatiti tezu o „kraju istorije”, što nije slučaj u naučnim krugovima, a ni u praksi (teza o nekonvergenciji društvenih i ekonomskih sistema). I sada dolazimo do odgovora – ortodoksna/mainstream ekonomska nauka služi održavanju jednog viđenja svijeta, preciznije održavanju statusa quo odnosa snaga u neoliberalnom društvenom poretku. Svako širenje ekonomske nauke na oblast objašnjavanja ekonomskih pojava putem heterodoksnih pristupa (inače unutar sebe veoma heterogenim), koji se bave izučavanjem realnih mogućnosti proizvodnje i reprodukcije mimo sebično maksimizirajućeg ponašanja pojedinaca i maksimizirajućeg profitnog cilja kompanija, predstavlja preispitivanje i otvara mogućnosti za mijenjanje neoliberalnog poretka, a što je važnije, i njime uspostavljenog odnosa snaga društvenih grupa.

Dakle, ekonomska nauka u Crnoj Gori, koliko god razvijena, da bi dala svoj doprinos ekonomskom i društvenom razvoju, od ključne važnosti je da se, umjesto mehaničkog nametanja „standarda” za objavljivanje naučnih radova iz oblasti ekonomije u časopisima koji su na listama koje promovišu mainstream/ortodoksnu ekonomiju, i time uslovljavanja u napredovanju u akademskoj karijeri, podstakne razvoj heterodoksnog pristupa ekonomskoj nauci. Time bismo spremniji bili za uvijek neizvjesnu društvenu budućnost, a ekonomska nauka (i naučnici) mogli bi da daju svoj praktični doprinos kreiranju ekonomske i društvene stvarnosti.

Mirjana KULJAK