Ustavni sud Španije poništio je deklaraciju o nezavisnosti Katalonije, a Madrid je zvanično preuzeo direktnu kontrolu nad tom autonomnom pokrajinom i raspustio regionalnu vladu.
Španski premijer Marijano Rahoj aktivirao je član 155 Ustava, raspustio je regionalni parlament i raspisao vanredne izbore u Kataloniji za 21. decembar. Predsjednik Katalonije Karles Pudždemon smijenjen je, a njega će zamijeniti premijer Rahoj. Državni tužilac je protiv Pudždemona i drugih zvaničnika Katalonije podigao optužnice za pobunu.
Pudždemon je u Briselu izjavio da ne vjeruje da će mu u domovini biti obezbijeđeno fer suđenje, i da ostaje u Belgiji.
Predsjednik Evropskog parlamenta Antoni Tajani poručio je da ,,niko u Evropi neće priznati nezavisnost Katalonije”. U EU strahuju da bi primjer Katalonije mogao da ima negativan uticaj na separatiste širom kontinenta.
Postavlja se pitanje otkud u okviru demokratske države, koja garantuje široka autonomna prava i koja Kataloncima osigurava, unutar Evropske unije – mir i blagostanje – pokret za otcjepljenje?
Ima mišljenja da je tome doprinio način na koji vlada konzervativna stranka u Madridu, koju predvodi Marijano Rahoj – bez smisla za empatiju i osetljivost diplomatije, isključivo paragrafima. ,,Rahoj nije dorastao svojoj funkciji. Najkasnije od 2010. godine, kada je španski Ustavni sud na njegov nagovor oborio aktuelizovani status katalonske autonomije iz 2006. godine, u velikoj mjeri je doprinio zaoštravanju krize,” napisao je Gabrijel Gonzales za Dojče vele.
Iza gotovo svih nacionalnih buđenja u Evropi stoji materijalni interes. Katalonija je u usponu i njeni građani koji čine 16 odsto ukupnog španskog stanovništva stvaraju 25 odsto BDP-a Španije a na ime poreza plaćaju 10 milijardi eura, odnosno oko pet odsto lokalnog bruto dohotka.
U centralizovanoj Italiji u čijim su sjevernim provincijama Venetu i Lombardiji, održani referendumi, mnogo je gore. Svi poreski prihodi idu u Rim pa ih odatle nazad regijama distribuira državni aparat, izuzev u regijama sa posebnim statusom koje samo jednu desetinu fiskalnih prihoda šalju u centralnu kasu, a ostatkom raspolažu suvereno. To je status koji traži Veneto, radije nego otcjepljenje i stvaranje poluzaboravljene Padanije.
Potencijali raspadanja su vrlo veliki. Još prije tri godine Vašington post je tvrdio da u Evropi nezavisnost traži osam regiona koji će svoje zahtijeve intenzivirati pobunama. Dodato je još 13 pokrajina koje se mogu pobuniti. Portal Biznis insajder proširuje spisak na 37 regija, a Institut za studije i dokumentaciju Evrope (ISDEE) nabraja 101 separatistički pokret u Evropi.
U Evropi i na njenim obodima protekle četiri godine održani su referendumi koji su u značajnoj meri uticali na politički reljef i prilike na kontinentu. Počelo je u martu 2014, spornim referendumom lokalnih vlasti na Krimu uz prisustvo ruske vojske o prisajedinjenju Ruskoj Federaciji, što je značilo i otcjepljenje od Ukrajine.
U septembru 2014. u Škotskoj je održan referendum o nezavisnosti. Pristalice nezavisnosti su ubedljivo izgubile, ali traže drugi referendum pošto je većina Britanaca u junu 2016. glasala za izlazak iz EU.
U Italiji je u decembru 2016. vlada Matea Rencija raspisala referendum o najdubljim ustavnim promjenama otkako je zemlja prestala da bude monarhija 1945. Renci je poražen u namjeri da ojača vladu i državnu upravu na račun ovlašćenja parlamenta.
Populizam je prepoznat na referendumu u Mađarskoj koji je u oktobru 2016. vlada Vikora Orbana raspisala u vezi kvota imigranata za pojedine države u EU. Većina glasača je odbila kvote iz Brisela, ali je rezultat bio ništavan zbog nedovoljne izlaznosti.
Mnogo duhova je izazvao proljetošnji referendum u Turskoj kojim je promijenjen sistem vlasti u toj zemlji. Izjašnjavanje u vrijeme vanrednog stanja, poslije neuspjelog državnog udara u julu 2016, je tankom večinom od nepuna tri odsto glasova dalo široka ovlašćenja šefu države i ukinulo premijersku funkciju.
U blizini Evrope, krajem septembra, Kurdi su održali referendum u autonomnom Kurdistanu u Iraku koji je raspisala regionalna vlast. Dobila je podršku od preko 93 odsto izašlih, ali se suočila sa zidom protivljenja vlade u Bagdadu, regionalnih sila Irana I Turske, a možda najvažnije, glavnog zaštitnika – SAD.
Francuski sociolog Mark Lazar piše: „Današnji regionalizmi ukazuju na slabost demokratije. Usmjereni su protiv neodgovornih nacionalnih političara i proističu iz osjećanja nemoći u odnosu na politiku koju oni vode… Ti pokreti pokazuju ambivalentan odnos prema Evropi: s jedne strane kritikuju njenu birokratiju i deficit demokratije, ali sa druge strane žele da ostanu u njoj i to daleko odlučnije nego nacionalne države”.
Nacionalne države nastale su kada je industrijskoj proizvodnji tržište gradova i feuda postalo preusko, pa je trebalo naći šire okvire. U eri globalizacije tržište postaje planetarno. Evropa je proklamovala slobodan protok ljudi, robe, usluga i kapitala, a svjedoci smo da su nacionalne države kočnice tom procesu. Evropa regija, ukazuju neki analitičari, ima veću logiku opstanka od konglomerata nacionalnih država.
Katalonski parlament usvojio je deklaraciju o nezavisnosti i proglašenju republike, što je raskid i sa dinastijom, a ne samo sa Madridom.
Španija šta god da uradi, ispašće gubitnik. Nisu rijetki komentatori velikih glasila koji smatraju da je Rahoj pogriješio zauzevši tvrd stav. Baskija koja se žestoko borila, imala vojsku ETA, dobivši autonomiju koja podrazumijeva raspolaganje porezima sakupljenim na sopstvenoj teritoriji, smirila se.
Katalonija izgleda ipak nije isti slučaj. To što se dešava sa njom više liči na raspad tradicionalne države, upozoravaju neki analitičari.
Lombardija i Veneto
Referendum o autonomiji u italijanskim regijama Lombardija i Veneto održan je istog dana, 22. oktobra. U Venetu, ostatku nekada slavne Venecijanske republike, izašlo je 57,2 a u Lombardiji 38,3 odsto glasača.
Obje strane slave pobjedu, jer oni koji su izašli su sa preko 90 odsto glasali za autonomiju. Nijedna politička partija nije bila protiv referenduma. Njegov karakter je „konsultativni”, što znači da nema pravne posljedice već daje „veću podršku lokalnim političarima u pregovorima sa centralnim vlastima u Rimu”.
Inicijator referenduma je nekadašnja secesionistička partija Lega Nord (Sjeverna liga), koja je – ušavši u vlast – izgubila separatističku zajapurenost. Lombardija i Veneto su najbogatije regije u Italiji i dosta im je prelivanja njihovog dohotka u nerazvijeni jug.
Italijanski organizatori su se opredijelili za poštovanje procedure, pa im predstoje pregovori sa vladom oko povećanja stepena samostalnosti – postoje ukupno 23 oblasti u okviru kojih se po zakonu može tražiti samostalnost. Najvažnije je upravljanje lokalnim bankarskim sistemom.
Kosovski model
Omero Ćai, dopisnik italijanskih novina La Republika iz Barselone, napisao je da je neskrivena namjera katalonskih političara da primijene „kosovski model”. U tom smislu, kako izvještava novinar, još je u maju Karles Pudždemon, predsjednik Katalonije, primio predsjednika Vlade Kosova Isu Mustafu konsultujući se s njim oko metoda koje valja primijeniti. .
Katalonija i na primjeru Kosova vidi i svoju mogućnost secesije, uz pozivanje na nasilje španskih vlasti i kršenje ljudskih prava i normi međunarodnog prava. Katalonija je pod Frankom, kao Kosovo pod Miloševićem, doživljavala brutalno nasilje.
Njemačka sumnja u referendum
Njemci nisu odlučivali na referendumu o uvođenju eura, o ugovorima EU, o kandidatima za predsjednika Republike, a ni o odnosu prema milionima izbjeglica. Njemački ustav ne poznaje mogućnost da građani intervenišu pri važnim političkim pitanjima na nacionalnom nivou.
Ustav, donijet poslije poraza Njemačke u Drugom svjetskom ratu, dozvoljava Njemcima samo da svake četiri godine biraju između stranaka, koje kao predstavnici građana donose sve odluke.
Postoje debeli istorijski razlozi što ustav toliko moći daje parlamentu i ne dozvoljava mogućnost direktne demokratije. Nacistički vladari su 1933. donijeli zakon koji omogućava Vladi da raspiše referendum na kojem bi građani, zaobilazeći parlament, donosili zakone ili potvrdili odluke vlade. Tako je omogućeno Adolfu Hitleru da učvrsti vlast. Hitler je 1934. dobio podršku da objedini funkciju Rajhskancelara i predsjednika zemlje.
Uvrežena je čak i teorija da je Vajmarska Republika propala jer je 1921. zakonom omogućila jednostavno raspisivanje referenduma, što je dozvolilo populistima da zbace izabrani parlament. Ta teorija je u velikoj meri danas odbačena, ali je bila u mislima osnivača posljeratne Zapadne Njemačke. Kako je to rekao Teodor Hojs, prvi predsjednik Savezne Republike Nemačke: „Referendum je premija za svakog demagoga.”
Strah od odluka donesenih referendumom je u nedavnoj prošlosti dobio nove argumenate. Dok je gorio jedan centar za azilante, ljudi su stajali ispred njega i aplaudirali. Desnopopulistička Alternativa za Njemačku je nedavno ušla i kao treća najjača strana u Bundestag. I zbog ovakvog stanja, Hrišćanskodemokratska unija (CDU), kojoj je sada na čelu, kancelarka Angela Merkel, protivi se održavanju referenduma na nacionalnom nivou.
,,Ne možemo argumentovano govoriti o dobrim izborima i zlim referendumima, već u oba slučaja uvijek sve zavisi o tome da se postupak dobro osmisli”, kaže Hermann Heusner, profesor javnog prava na Univerzitetu u Osnabruecku
Vodeći politolozi u Njemačkoj pretežno zagovaraju referendum, koji bi u procesu odlučivanja obavezno pratili Ustavni sud i parlament. Svi i referendumi morali bi biti u skladu sa Ustavom, što bi kontrolisao Ustavni sud. Tako građani ne bi mogli odlučivati da li Njemačka može istupiti iz EU ili o uvođenju smrtne kazne.
Svi zagovornici održavanja referenduma se slažu u tome da referendumi dosadašnji reprezentativni sistem ne zamenjuju, već ga dopunjuju. Ralf-Uue Bek iz Udruženja Više demokratije upozorava: ,,Sa direktnom demokratijom se ne smije djelovati u afektu”.
Milan BOŠKOVIĆ
HORIZONTI2 sedmice
DRUŠTVO4 sedmice
DRUŠTVO3 sedmice
Izdvojeno4 sedmice
SVIJET4 sedmice
DRUŠTVO4 sedmice
DRUŠTVO3 sedmice
DANAS, SJUTRA3 sedmice