Gotovo u samom centru starog grada Kotora, na povećem i nepravilanom trgu, odvajkada poznatom kao Pjaca Svetog Luke, nalazi se mala, ali po značaju izuzetno vredna crkva, posvećena apostolu i jevanđelisti Luki, onom istom koji je prvi naslikao lik Bogorodice, po čemu se slavi kao zaštitnik ikonopisaca i freskoslikara. Budući da je položena slobodno u prostoru i nevezana za bilo koju pravilnost urbane sheme, ali i po malim dimenzijama, ona svedoči o jednoj daleko starijoj i arhaičnoj urbanom strukturi koja joj je pripadala. Po onome što se zna, ona je oduvek (baš kao i danas) zauzimala kulturno mesto u životu stanovnika – ne samo ovog grada već i čitavog podneblja.
Prema sačuvanom ktitorskom zapisu na zapadnoj fasadi, crkvu Svetog Luke podigao je Mavro Kazagrangi sa svojom ženom Bonom 1195. godine, u vreme velikog župana Stefana Nemanje i njegovog sina Vukana. Do sredine XVII veka crkva se nalazila u rukama katolika, a tada je predata na upotrebu pravoslavnim žiteljima Kotora. Zanimljivo je, međutim, da su katolici zadržali pravo na jedan oltar, pa je sve do početka prošlog veka i francuske okupacije Kotora (1807-1814), desno od sadašnjeg ikonostasa stajao katolički oltar svetog Luke, na kome je bar jedanput služena misa odmah nakon liturgije. To je svojevrsna priča o verskoj toleranciji, gotovo nezamislivoj u vremenu u kome živimo, zar ne?
Najveće promene svog prvobitnog izgleda crkva je pretrpela u drugoj polovini XVIII veka kada je i dobila izgled kakav je imala sve do restauratorskih radova, preduzetih 1984/85. godine. U arhitektonskom smislu do tada je bila jasna neusklađenost spoljnih oblika crkve sa njenom račlanjenom unutrašnjošću. Naime, spoljni oblici nisu odgovarali originalnim – sačuvanim u unutrašnjosti. Iznad dvovodnog krova, pokrivenog kanalicom, pojavljivao se kružni tambur bez postolja. Barokni oblici krovnog venca i prozorskih otvora odudarali su od njene romaničke unutrašnjosti sa tri traveja i kupolom nad srednjim. Istraživanja su pokazala da je crkva preoblikovana i tako što su bočni kalkanski i fasadni zidovi, dodavanjem nadzitka na istočnoj i zapadnoj strani, takođe izmenjeni. Nekako u to vreme (1474) uz severnu fasadu prigrađena je i danas kultna kapela Svetog Spiridona.
Tokom restauratorskih zahvata, izvedenih nakon poznatog zemljotresa iz 1979. godine, crkva je vraćena u stanje najpribližnije originalnom izgledu iz vremena gradnje XII veka. Tako joj je, na primer, vraćen olovni krovni pokrivač po kojem predstavlja svojevrsni raritet. U obradi enterijera naglašen je sistem konstruktivnih elemenata koji u ostali vidni u kamenu, za razliku od malterisanih površina zidova i svoda.
Od onoga što krasi unutrašnjost Svetog Luke vredno je spomenuti originalnu freskokompoziciju (na južnim zidu) sa predstavom stojećih figura Svetog Silvestra sa dvema svetiteljakama. Veliki ikonostas delo je bokokotorske slikarske škole (rađen u maniru retardiranog vizantijskog ikonopisanja), a raspeće je dovršeno 1710. gdoine. Posebnu vrednost predstavljaj ikonostas u kapeli Svetog Spiridona, remek-delo italoktritskih majstora, što se može prosuditi ne samo po izgledu i kvalitetu ikona već i po oblogama od srebra u reljefu, koje su u to vreme prilagali pojedini građani Kotora.
Poseban utisak vanvremenskog na posetioca ostavlja pod u crkvi, koji je sastavljen od nadgrobnih ploča na zajedničkim grobnicama stanovnika ovog grada, jer se sve do 30-tih godina 19-og veka sahranjivalo u samoj crkvi, kada je odlukom austrijskih vlasti taj običaj zabranjen.
CRKVA SVETE MARIJE OD RIJEKE-KOLEĐATA: Počeci ove građevine sežu u daleku prošlost. Naime, tokom sanacije od posledica zemljotresa, arheološka istraživanja otkrila su da se pod temeljima sadašnje crkve, na dubini od oko 1,5 metra od poda, nalaze ostaci veće trobrodne starohrišćanske bazilike. U podu je sačuvan donji deo krtolikog bazena sa dnom od rimske stele za prinošenje žrtava. Ovaj bazen je, u stvari, mesto za krštavanje odraslih polivanjem, pa se čitav taj prostor smatra za baptisterij (krstionicu) iz ranohrišćanskog perioda. Danas je on restauriran i dostupan oku znatiželjnog posetioca. Arheološka istraživanja pokazala su još jednu zanimljivost. Otkriveno je da je bazilika tokom perioda od IX do XI veka dobila novi kameni nameštaj ukrašen motivima lozice i stilozovanih ptica. Na jednom takvom fragmentu uklesano je im nekog Joahanesa sa suprugom, pa se pretpostavlja da je upravo on bio ktitor preuređenja dotrajale i oronule bazilike.
Nova crkva Svete Marije od Rijeke sagrađena je 1921. godine i u narodu je vremenom postala poznata kao Koleđata, a poslednjih decenija i kao crkva blažene Ozane (zbog ćivota sa njenim moštima koji se nalazi na jednom od oltra). U XV veku uz severnu fasadu prizidana je kapela Svetog Ivana, a ti veka kasnije dograđen i zvonik sa istočne strane. Sanacionom i konzevatorsko-restauratorskim radovima, obavljenim u dva navrata, crkvi je vraćen njen prvobitni izgled, sakriven ispod baroknih obloka. Tom prilikom otkrivene su freske koje potiču iz perioda oko 1300. godine i plod su rada domaćih majstora, tzv. grčkih slikara kotorske škole, i predstavljaju dragoceno svedočanstvo o proživanju zapadnih i istočnih uticaja.
Pošto je Koleđa konkatredralna crkva (a kako katedrala još uvek nije u funkciji), u njoj se čuvaju brojne rizničke dragocjenosti, a njih kriju neobično lepa ulazna vrata, ukrašena bronzanim reljefima (autor Vasko Lipovac), na kojima su prikazane scene iz života kotorske svetiteljske blažene Ozane. O svemu ostalom – fotografije koje su pred vama – govore više od reči.
CRKVA SVETE ANE: Kada su pre petnaestak godina započeti radovi na jednoj građevini u samom urbanom jezgru starog grada, ni stanovnici obližnjih zgrada, kojima je je prosto ,,pritisnuta” crkva Svete Ane, nisu u njoj više prepoznavali sakralnu građevinu. Bila je toliko trošna, zapuštena i u toj meri preinačenih arhitektonskih karakteristika da su jedino poznavaoci istorije i umetnosti mogli u njoj prepoznati drevne arhitektonske vrednosti. Kada su radovi konačno, pred deset godina, završeni, crkvi Svete Ane vraćena je njena kultna uloga.
Po svojim stilskim obeležjima Sveta Ana datira od kraja XII I početka XIII veka. Tokom vekova doživela je brojne promene, dogradnje I preinačenja da bi, kao i mnoge druge crkve, u XIX veku njen enterijer dobio izgled baroknih crkava. Posebno je interesantno što su prilikom restauracije otkrivene freske koje prikazuju svetu Katarinu i svetog Martina, sa natpisima na našem narodnom, dakle, ne latinskom jeziku. Tekst glasi: “Sveti Martine, moli za rabu tvoju Marusu”. Pošto je utvrđeno da su freske delo velikog umetnika Lovra Marinova Dobričevića (koji je stvarao u drugoj polovini XV veka), ovo, svakako, predstavlja najstariji natpis na narodnom jeziku na našem Primorju.
CRKVA SVETOG MIHAJLA: Poslednja u nizu crkva koje vam predstavljamo jeste crkva Svetog Mihajla. Po mnogo čemu neobična, a budući da još uvek nije otvorena, fotografije njene unutrašnjosti i rezultati preduzetih restauratorskih i arheoloških istraživanja uzetih restauratorskih i arheoloških istraživanja prvi put se pojavljuju u javnosti. Naime, verovali ili ne, crkva Svetog Mihajla, u današnjem obliku, nalazi se iznad čak dve crkve, otkrivene ispod njene površine.
Crkva Svetog Mihajla u Kotoru pominje se u dokumentu o osveštenju Katedrale Svetog Tripuna iz 1166. godine. Pošto današnja crkva ima romaničko-gotička stilska obeležja, bilo je opravdano pretpostaviti da se crkva, pomenuta u dokumentu iz XII veka, nalazi u nižim slojevima, ispod kote poda. Istraživanja, obavljena tokom nekoliko godina prošle decenije, pokazala su opravdanost ove pretpostavke jer su u temeljnoj zoni crkve otkriveni ostaci crkvama iz dve starije faze gradnje. Najstarijoj fazi pripada crkva koja datira u doba Justinijanove obnove (VI vek), od koje su otkriveni ostaci u visini od približno 90 cm. Mlađa crkva je podignuta na temeljima prethodne I bila je srušena pre gradnje današnje iz nepoznatih razloga. Jedna od najčešćih pretpostavki jeste – zemljotres. Iskopavanja su pokazala da se ispod temelja, na oko 1,6 metara ispod nivoa pada, nalaze ostaci građevine koja se spominje u dokumentima. Uostalom, na našim fotografijama možete se uveriti kako to izgleda. A o osećaju, koji čovek ima kada se spusti ispod temelja, da i ne govorimo.
Crkva Svetog Mihajla pretrpela je niz promena originalnog izgleda. Najveće su nastale početkom XIX veka kada su je francuske vlasti pretvorile u objekte za vojne namene. Ali, to je jedna od onih nemuštih priča koje ona ljubomorno čuva, ostavljajući kao izazov nekim budućim istraživačima. Danas, crkva ima novu funkciju, spomeničku prezentaciju njenih brojnih i slojevitih vrednosti za koje se nadamo da će uskoro biti pristupačne očima najšire javnosti.
April, 1998.
(nastaviće se)
DRUŠTVO4 sedmice
DRUŠTVO4 sedmice
INTERVJU4 sedmice
INTERVJU4 sedmice
DRUŠTVO3 sedmice
DRUŠTVO3 sedmice
Izdvojeno2 sedmice
INTERVJU3 sedmice