,,Kada sam iz medija saznao da je Puniši Račiću podignut javni spomenik bio sam neprijatno iznenađen. Kako je moguće da se jednoj takvoj problematičnoj ličnosti podigne javni spomenik, koji se podiže samo zaslužnim ličnostima bez mrlja u biografiji. U ovom slučaju to je anticivilizacijski čin, koji je morao da uznemiri javnost, jer je riječ o jednoj zavjereničkoj ličnosti, koja je bila izvršilac najmračnijih naređenja tuđih i krajnje neprihvatljivih djela”, kaže dr Radoje Pajović, istoričar, u razgovoru za Monitor povodom sporenja oko podizanja spomenika Puniši Račiću u Slatini kod Andrijevice.

MONITOR: Šta znači podizanje spomenika takvoj ličnosti?
PAJOVIĆ: Podizanje spomenika Puniši Račiću, čovjeku koji je učestvovao u tri atentata, moglo bi se s pravom reći profesionalnom atentatoru, terororisti, znači pokušaj rehabilitacije te opskurne ličnosti. Prema nekim podacima, on je uz to bio član dvije terorističke organizacije – Crna ruka, koja je u krvi lividirala dinastiju Obrenovića maja 1903. godine, i organizacije Ujednjenje ili smrt, kojoj se i iz imena vidi namjena. Kad i ne bi to bilo tačno, a jeste, da je pripadao ovim terorističkim organizacijama, to ne bi okrnjilo njegovu atentatorsku biografiju.

MONITOR: Račić je učesnik dvije afere vezane za Crnu Goru…
PAJOVIĆ: Račić je učestvovao u tzv. Bombaškoj aferi oktobra 1907. Riječ je o pokušaju atentata bombama na crnogorskog vladara knjaza Nikolu, njegovu porodicu i članove Vlade. Učesnici te akcije bili su članovi organizacije Crna ruka, među kojima je bio i Račić. Sud ga je u odsustvu osudio na dvije godine zatvora, koje nije izdržao jer je bio van domašaja vlasti.

Drugo njegovo djelo je učešće u tajnoj antidržavnoj organizaciji, koja je organizovana 1908. godine, a imala je za cilj nasilno svrgavanje s vlasti knjaza Nikole i tadašnjeg državnog poretka. Ta akcija nazvana je Kolašinska ili Vasojevićka afera. Kolašinska po sudskom procesu koji je organizovan u Kolašinu, a Vasojevićka po tome što je u Vasojevićima, u selu Slatina, okrivena 1909. godine. U Slatini i Andrijevici uhapšeno je sedam zatvorenika, dok su ostali prebjegli na tursku teritoriju. Prema Istorijskom leksikonu Crne Gore bilo je uhapšeno preko 160 članova. Veliki vojni sud u Kolašinu, novembra 1909. godine, osudio je 11 zavjerenika na smrt, a ostale na vremenske kazne. Nad petoricom osuđenika izvršene su smrtne kazne, a ostali, među kojima i Puniša Račić, bili su van domašaja vlasti.

MONITOR: Puniša Račić je poznat i kao atentator na poslanike Hrvatske sljačke stranke.
PAJOVIĆ: U Narodnoj skupštini Kraljevine Jugoslavije, 20. juna 1928. godine, Puniša Račić je pucao u pet hrvatskih prvaka i poslanika, od kojih je dvojicu ubio na mjestu – Pavla Radića i Đura Basaričeka, a trojicu ranio – Stjepana Radića, predsjednika Hrvatske seljačke narodne stranke, smrtno, Ivana Pernara i Ivana Granđa. Stravični zločin u Narodnoj skupštini u Beogradu bio je događaj koji je zaprepastio cijeli svijet. U civilizovanom svijetu to je bilo neshvatljivo i nezamislivo. Kako je Račić izbjegao smrtnu kaznu bilo je takođe nezamislivo. Osuđen je na dvadeset godina, a izdržao je 12 godina. Račić je bio čovjek režima. Izvršio je nekoliko tajnih misija kraljevske srpske vlade, a zatim kraljevske jugoslovenske vlade. Bio je član Radikalske stranke Nikole Pašića.

Nakon zločina u Skupštini Jugoslavije odnosi između Srba i Hrvata su pogoršani. Atentat je iskoristio kralj Aleksandar da 6. januara 1929. godine uvede ličnu diktaturu. Ukinuo je parlametarizam na određeno vrijeme, ukinuo građanske političke partije, uveo u sistem integralno jugoslovenstvo. Formirao je samo jednu državnu političku partiju – Jugoslovensku narodnu stranku. Uveo zakon i sud za zaštitu države.

Iznenadilo me da su Račićevi bratstvenici dali sebi za pravo da jednoj, u suštini negativnoj ličnosti, pa makar bio i bratstvenik, podignu javni spomenik, makar i na privatnom posjedu. Posjed može biti privatni, ali javni spomenik ne može.

MONITOR: Može li Račić da dobije spomenik po crnogorskom zakonu o javnim spomenicima?
PAJOVIĆ: Nedavno je Skupština Crne Gore donijela Zakon o javnim spomenicima u kojem su jasno naznačeni kriterijumi kome može da se podigne javni spomenik i ko ima pravo da podigne javni spomenik. Ličnost kao što je Puniša Račić ne može da dobije spomenik po normama tog zakona. Čak da zakonom i nije zabranjeno, tj. da ima neka ,,rupa u zakonu” koja ne zabranjuje podizanje takvih javnih spomenika, zar bi bilo u redu da se takav spomenik podigne. Naravno da ne bi ni u kom slučaju. Postoji nešto što je ,,starije” od zakona. To je etika. Stari Latini su formulisali setencu koja glasi: ,,Non omne quod licet homnestum est”, što znači: ,,Nije sve pošteno što je dopušteno”.

MONITOR: I ovog trinaestog jula u Crnoj Gori je proslavljen Dan državnosti. Na taj dan 1941. godine dignut je i opštenarodni antifašistički ustanak. Da li se o tom događaju govori i piše objektivno?
PAJOVIĆ: Kada se govori o Trinaestojulskom ustanku uglavnom smo se bavili njegovim vojnim efektom. Trinaestojulski ustanak je za nedjelju dana uspio da oslobodi tri četvrtine Crne Gore. Tada je jedna itaijanska divizija bačena na koljena. Ali šire gledano to nema toliki značaj koliki značaj ima to da je Trinaestojulski ustanak bio prvi opštenarodni ustanak ne samo u Jugoslaviji nego i u okupiranoj Evropi. A malo se zna koliki je uticaj imao Trinaestojulski ustanak na sve porobljene narode u Evropi, pa i u svijetu, a posebno na pokrete otpora u Evropi. Ti pokreti su bili neaktivni dok nijesu čuli za Trinaestojulski ustanak. Na primjer, francuski socijalisti i učesnici Pokreta otpora u Francuskoj objavili su poslije Drugog svjetskog rata više napisa u kojima su isticali koliko je na njih pozitivno djelovao Trinaestojulski ustanak. O tome su govorili Žan Pol Sartr, Žiskar D’ Esten i drugi.

MONITOR: O kojim se aspektima Trinaestojulskog ustanka još malo zna?
PAJOVIĆ: Vrlo je važno da se zna da je jedan italijanski ekspedicioni korpus, koji se nalazio u Albaniji i koji je trebalo da ide na istočni front, preusmjeren na crnogorske ustanike. Malo se zna da je to prva okupatorska ofanziva u kojoj je učestvovalo oko sto trideset hiljada italijanskih vojnika i oko dvadeset hiljada neregularnih albanskih trupa iz Albanije i Kosova, i muslimanskih iz Kosova i Sandžaka. Do Trinaestojulskog ustanka u Crnoj Gori bila je samo jedna italijanska divizija koja je vršila okupaciju. Poslije ustanka u Crnoj Gori su ostale četiri divizije sa oko sto hljada italijanskih vojnika, a krajem 1941. i početkom 1942. stigle su nove četiri divizije da uguše opštenarodni oslobodilački pokret u Crnoj Gori.

Sadržaj ustanka nije bila samo borba protiv okupatora nego i to šta ta borba donosi crnogorskom narodu. Prvo, donijela mu je slobodu, a onda i drugačije društvene odnose. Trinaestojulski ustanak je donio nekoliko odluka koje takoreći imaju ustavno značenje. Smanjen je cenzus za pravo glasa sa 21 godine na 18. Žene u Crnoj Gori, a i na ovim prostorima, tada prvi dobijaju pravo glasa. Formiraju se antifašitičke organizacije: Crnogorska narodna omladina, koja je u novemrbu 1941. imala upisanih deset hiljada članova. Osniva se antifašistička organizacija žena. Formira se i narodna vlast.

MONITOR: Svjedoci smo da su sve glasniji oni koji svim silama nastoje da nametnu kolektivni zaborav nad ključnom ulogom partizana i KPJ u antifašističkoj borbi u Drugom svjetskom ratu. Kako se tome suprotstaviti?
PAJOVIĆ: Teško se tome suprotstaviti. Važno je da ono što je vrijedno mora ostati. Privremeno ono može da se ćušne u kakav prikrajak tako da ,,mladi lavovi” pokušaju da prevrednuju istoriju, ali to su sve pokušaji kratkog trajanja, jer prava istorija valorizuje rezultate i to se ne može izbrisati gumicom kako neki zamišljaju. Nema dileme da je narodnoslobodilačku brobu naroda Jugoslavije organizovala Komunistička partija. Ona se za to pripremala još od pojave fašizma, a posebno od dolaska Hitlera na vlast.

Vasojevićki zaslužnici bez spomen obilježja

MONITOR: Kako to da brojne istaknute ličnosti iz Vasojevića nemaju spomen obilježje?
PAJOVIĆ: Zabrinjava što se posljednjih dvadeset godina u Crnoj Gori pokreću ideje za podizanje spomenika nekim, u najmanju ruku, problematičnim ličnostima kao što su Pavle Đurišić, Krsto Popović, eto sada Puniša Račić, a možda i nekim sličnim.

Zadržimo se samo na dio Vasojevića, na bivši Andrijevički srez. U tom srezu u posljednje tri četvrtine stoljeća ima toliko poznatih ličnosti koje su svojim djelom postale zaslužne ličnosti ne samo za taj kraj nego i za čitave Vasojeviće, za cijelu Crnu Goru i šire, ali niko da se sjeti da pokrene pitanje da im se podigne spomenik, a lako se pokreće za podizanje spomenika tzv. negativnim ličnostima.

Ne sjećam se da je neko iz andrijevičkog kraja pokrenuo incijativu za podizanje spomenika zaslužnicima iz tog kraja, kao što su: Mihailo Lalić, Radovan Zogović, Esad Mekuli, Radonja Vešović, Vukajlo Kukalj, Dušan Kostić, Danilo Lekić, Mirko Vešović, Husein Bašić, Zufer Musić, Budislav Šoškić, Hajro Šahmanović i Bećo Bašić.

Neka mi se ne zamjeri što ne pominjem i druge. A narodne heroje i da ne pominjem.

Možda griješim, ali pribojavam se da je inicijativa za podizanje spomenika Puniši Račiću samo formalno pokrenuta od strane bratstvenika. Ako je zaista to inicijativa od strane bratstvenika to nije dobar primjer. Jedino bi bilo gore da je to pokrenula neka grupa iz ideoloških pobuda. Bez obzira na to iz koje je to ,,kuhinje” to nije dobro. Očito da tim ljudima fali mudrosti. Kako bi to bilo da se toj inicijativi pridruže i druga bratstva. Zna se dobro ne postoje bratstvenički kriterijumi, a ideološki još manje da se podižu javni spomenici ljudima nadbratstveničke strukture. Takve ličnosti ne pripadaju samo brastvenicima niti ideološkim sektama. Takve ličnosti moraju biti ,,iz grla cijela naroda” kako bi rekao pjesnik.

Intelektualci bez zaštite

MONITOR: Zašto intelektualci ćute kada je riječ o prevrednovanju istorije?
PAJOVIĆ: Intelektualci se oglašavaju, ali niko ne staje iza njih i to onda postaje prazna priča. Vjetar nosi njihove riječi i nikakve fajde od toga nema. Dešava se da u tom slučaju intelektualci često na sebe prime odijum antiprotivnih snaga, kako bi rekao Ćopić. Tako ostaju bez zaštite. To mora biti organizovano, pojedinačno reagovanje nije dovoljno i malo se čuje. Često ne znače mnogo ni reagovanja Saveza boraca. Malo koji medij objavljuje njihova reagovanja. Svojevremeno čuo se glas PEN centra, Udruženja nezavisnih književnika, a u posljednje vrijeme glas Matice crnogorske daleko se čuje.

Veseljko KOPRIVICA

Komentari