Poslovni centar Kruševac izgrađen je 1992. godine, a svjedoci tog vremena kažu da je tada predstavljao najmoderniju podgoričku građevinu. Četvrt vijeka kasnije, poslovni centar je zapušten i nerijetko ima funkciju javnog toaleta. S obzirom na to da se nalazi u sjenci modernih staklenih giganata koji ga okružuju, a nadležni ga ne održavaju i ne obraćaju pažnju, moglo bi se pretpostaviti da će dijeliti sudbinu mnogih građevina iz prošlog vijeka – gubljenje identiteta.

Već pola godine traje borba protiv gradnje solitera pored Hotela Podgorica. Ovaj hotel je 2004. godine rekonstruisala firma Normal company, a stručnjaci su nezadovoljni, zbog izmjene enterijera i pojedinih djelova eksterijera. Uprkos konstantnim pokušajima NVO KANA (Ko ako ne arhitekt) da ovaj hotel zaštite od dalje devastacije Normal company-a, soliter niče, a nadležni – ignorišu. Za ovaj soliter je interesantno da je trebao da bude sedmospratan, sada je trinaestospratan, sjutra – ko zna koliki.

Važno je podsjetiti i na tragičnu sudbinu podgoričke autobuske stanice, koja je u novom ruhu neprepoznatljiva. Crnogorski Luvr (staklene piramide u kojima su toaleti) – neka jeftina verzija.

PC Kruševac, Hotel Podgorica i autobusku stanicu povezuje jedno ime, prva crnogorska i svjetski priznata arhitektica – Svetlana Kana Radević (1937-2000). Kana je diplomirala na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, a magistrirala na Univerzitetu u Pensilvaniji. Bila je inostrani član Ruske akademije za arhitekturu i građevinske nauke, redovni član Dukljanske akademije nauka i umjetnosti, prva potpredsjednica Matice crnogorske, članica Crnogorskog PEN centra, članica UNESCO-a (AIA), članica uprava strukovnih udruženja. Za njena arhitektonska ostvarenja je karakterističan specifičan izbor materijala i aktivno učešće u kreiranju ambijenta. Njena najznačajnija arhitektonska ostvarenja u Podgorici upravo su Hotel Podgorica, autobuska stanica i poslovni centar Kruševac. Dobitnica je više priznanja, među kojima Republičke i Savezne nagrade Borba, Nagrade oslobođenja Podgorice i Trinaestojulska nagrada.

Međutim, kulturno-istorijsko nasljeđe i identitet grada nadležne ne zanimaju – izgleda su se opasno okomili da trag koji je Kana za sobom ostavila izbrišu.

Iz NVO KANA kažu da je Kanine objekte moguće zaštititi, ali da nadležni već mjesecima ignorišu zahtjeve vezane za hotel. „Za eventualnu dodjelu statusa zaštićenog kulturnog dobra Hotelu Podgorica, realizovanom 1967. godine, kao i svim ostalim njenim objektima na teritoriji Crne Gore – nadležna je Uprava za zaštitu kulturnih dobara, koja djeluje pod okriljem Ministarstva kulture. Međutim, iz našeg, i iskustva koje su ostali podnosioci inicijativa imali sa pomenutom institucijom, teško bismo mogli biti optimisti kad je riječ o sprovođenju obećanja u djelo – da će Hotel Podgorica, konkretno, biti uzet u proceduru koja bi podrazumijevala dodjelu statusa zaštićenog kulturnog dobra”.

Iz ove organizacije kažu da je pored ovog objekta, incijativa još prije pet godina, od strane kolega, podnešena i za druge značajne objekte moderne arhitekture, ali ni ona do danas nije uzeta u razmatranje od strane ove nadležne institucije.

Ostvarenja Kane Radević, kažu iz NVO KANA za Monitor, svjedoče o stanju duha na crnogorskoj arhitektonskoj sceni, u različitim razdobljima kada su ti objekti realizovani. „Pokretačka ideja koja je porodila projekat Hotela Podgorica, bez sumnje najznačajnijeg Kaninog djela, vrlo je složena i sastojala bi se, u najkraćem, u namjeri da se u isto vrijeme ukaže na podgoričku tradicuju građenja i na moguće pravce razvoja i operacionalizacije arhitektonske misli, u trenutku kada dio grada na desnoj obali Morače polako počinje da poprima oblik. Negdje u tom tonu je i objekat autobuske stanice, koji je projektovan i građen u istom stilskom ključu. Ali, izazov koji je lokacija Hotela Podgorica nametala arhitektici ne bi se mogao mjeriti, po intenzitetu, sa izazovom koji je nametala lokacija autobuske stanice. PC Kruševac je opet druga priča, realizovana početkom devedesetih – ukazuje na drugačije preokupacije arhitektice, koje bi se mogle svesti na pokušaj da se udahne dublji smisao urbanističkom rješenju koje je prethodilo arhitektonskom rješenju”, kažu iz NVO Kana.

Oni ističu i da ostvarenja Kane Radević, u kontekstu grada Podgorice, moramo posmatrati kao vrlo specifične i sofisticirane arhitektonske momente koji definitivno doprinose identitetu našeg grada.

Za zaštitu arhitektonskih spomenika u Podgorici, kao i Crnoj Gori, iz NVO KANA kažu da budućnost nije svijetla. „Koliko je nama poznato, u ovom trenutku je samo jedan objekat iz perioda socijalizma na teritoriji Crne Gore uzet pod takozvanu ‘prethodnu zaštitu’, koja je prvi korak u procesu dodjele statusa zaštićenog kulturnog dobra – zgrada Jugooceanije u Kotoru (srpskih arhitekata Đorđa Petrovića i Mateje Nenadovića, realizovana 1967. godine)”.

Oni zaključuju da u Crnoj Gori i te kako postoji interes za evaluaciju i valorizaciju arhitektonskih ostvarenja novijeg datuma realizacije, postoji svijest, postoje inicijative. Međutim, ne postoji volja nadležne institucije – Uprave za zaštitu kulturnih dobara – da otvori procese, što je, kažu iz NVO KANA, neshvatljivo.

Predrag Nikolić, inženjer građevine, kaže da su vlasnici lokala u PC Kruševac po zakonu odgovorni za njegovo održavanje. Dakle, Lutrija Crne Gore, Sava osiguranje, Narodna banka Srbije i ostala fizička lica zaslužna su za katastrofalno stanje ovog zdanja. Soliter koji se gradi pored Hotela Podgorica, kaže Nikolić, narušava to arhitektonsko remek-djelo, koje se kao primjer stapanja arhitekture i prirode izučavalo na fakultetima.

„Hotel Podgorica, autobuska stanica i PC Kruševac su djela koja podliježu autorskim pravima, i svaka intervencija koja mijenja njihov izgled bez dozvole autora je zakonski kažnjiva. Čak i svaka promjena izgleda objekta, čak i zastakljivanje terase, je rekonstrukcija koja traži dozvolu, a u Podgorici postoji bezbroj ‘običnih primjera’ gdje je urbanizam sahranjen. Nekada je arhitektura bila koncept, a danas je u službi investitora”, kaže Nikolić.

Izgleda da će kulturno-istorijska zdanja u Podgorici morati ustupiti mjesto novim (ne)ukusnim ostvarenjima, ukoliko se nalaze na atraktivnim lokacijama naravno, jer izgled našeg grada kroji finansijska korist individualaca. Identitet grada ne može da se unovči, pa nadležni očigledno nemaju interes za njegovo očuvanje.

Filip Đ. KOVAČEVIĆ