Građevinskim radovima, u više navrata, ugroženi su vrijedni arheološki lokaliteti sjevera. Mnogi su još bez zaštite države, iako su arheolozi saglasni da je rječ o vrijednoj kulturnoj baštini. Informacije o rijetkim nalazištima na kojima mjesecima i godinama rade multidisciplinarni timovi, uglavnom, ne zavrijede značajniju pažnju javnosti

Aktuelna arheološka istraživanja na sjeveru Crne Gore, uprkos tome što su višestruko značajna, uglavnom ne izazivaju interesovanje kod prosječog građanina. Arheolozi tvrde da su podijelili  dovoljno informacija o onom što rade, a sve je pratila  i solidna pažnja medija. Međutim,  i dalje  baština mnogobrojnih kultura, koje su isprepletane na našem prostoru, nije primamljiva za širu javnost.

Informacije o istraživanjima,  koja su obavljena u Mojkovcu,  kao i onim u Bijelom Polju, kaže sa za Monitor arheolog Miloš Živanović, marginalizovane  su u javnom prostoru.   Čak i vrijedna otkrića, objašnjava on, iako dobro medijski propraćena, gube bitku sa onim što se dešava na dnevnopolitičkoj sceni.

“Nije dobro što su kultura i nauka marginalizovane. Nije to trenutni problem, tako je  već decenijama.  Mislim  da je neophodno više edukacije šire javnosti o važnosti arheologije. Ona nije važna samo kao odgovor  na istorijska pitanja i dileme već, prije svega, sa aspekta očuvanja baštine i sticanja saznanja o mnogobrojnim kulturama koje su na ovim prostorima isprepletane” kaže sagovornik Monitora.

Ovogodišnja arheološka istraživanja srednjovjekovnog grada i rudnika Brskovo završena su prije  15-ak dana, a sprovodio ih je Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore. U fokusu je bilo  nekoliko lokacija u Doganjicama, gdje se nekada nalazio grad i rudnik, kao i na lokalitetu Gradina,  gdje se nalazila tvrđava.

“U Doganjicama su proučavani ostaci rudarskih i metalurških aktivnosti, odnosno, rudarska okna i ostaci topioničarskog postrojenja kod rijeke Rudnice. Način ekstrakcije, prerade i finalne obrade metala u srednjem vijeku, veoma je malo poznat, te su dobijeni podaci od izuzetnog značaja. Istovremeno, s ovim radovima iskopavan je objekat, koji je bio rađen upotrebom drvne građe. Za  sada, još nismo sigurni da li je imao stambenu funkciju ili je bila neka vrsta radionice na šta nas upućuju fragmenti alata otkriveni tokom iskopavanja”, kazao je Živanović, koji je bio na čelu arheološkog tima.

Podsjeća da je objekat, koji su iskopavali, “datovan (određena mu je starost – prim. Monitora) srebrnim novcem kralja Milutina početkom 14. vijeka”.  Kontinuirano s iskopavanjem,  radilo  se na antropološkoj analizi skeleta otkrivenih unutar srednjovjekovne nekropole kod Saške crkve. Na posebnom lokalitetu, odnosno, brskovskom utvrđenju Gradina, istraživanje je obavljano na  zapadnoj strani pravougaone kule. Najstariji dio tvrđave od posebnog je značaja za istraživanja Brskova, jer , kako kaže Živanović, na tom prostoru su još prošle godine našli luksuzni stakleni materijal.

Na arheološkom nalazištu iz neolita, starom 6.500  godina u Bijedićima kod Bijelog Polja, arheolozi su nedavno pronašli višeslojna otkrića iz nekoliko  perioda, veći broj predmeta, oružja, oruđa, alatki od silicijum dioksida, raznih posuda, keramike, krčaga, šila i igala, pršljenak….  Sve to, nakon što su mašine jedne private firme  ugrozile nalazište, a Uprava za zaštitu kulturnih dobara donijela rješenje o zabrani i prekidu radova na lokalitetu, do kraja istraživanja.  Na činjenicu da bageri “presijecaju” lokalitet prvo su upozorili mještani, a reakcija nadležnih uslijedila je poslije nekoliko protesta onih koji žive u Bijedićima. Na teritoriji bjelopoljske opštine ima oko 1.000  arheološki registrovanih nalazišta, a  ono u u Bijedićima jedno je od najstarijih.

Nalazište je otkriveno je 2012. godine i, kako je ranije kazao arheolog Predrag Lutovac, “zajedno sa onim u selu Radmanci kod Berana, pomjera dosadašnja naučna saznanja o smjenjivanju kulture na ovim prostorima”. Lutovac je tada rekao da su ta nalazišta od velikog značaja za cijelu državu. “Nadamo se da ćemo prilikom daljih istraživanja imati priliku da dođemo do značajnih podataka i nalaza koji će nam osvijetliti taj period crnogorske prošlosti. Kako i piše u literaturi,  prostor na kojem je ezgistiralo naselje zahvata površinu od 450 do 500 kvadratnih metara”, kažu iz tima angažovanog na tom lokalitetu.

Podsjećaju da rezultati dosadašnjih arheoloških istraživanja na prostoru Crne Gore  “najčešće svjedoče o kontinuitetu života bez većih prekida i da se oslanjaju na starije tradicije”. Pored crnogorskih arheologa, u stručnom timu koji radi u Bijelom Polju  je i arheologica Tijana Pušica iz Muzeja u Prijepolju. Stručnu pomoć timu pružili su i Eugene Morin, profesor na Trent University u Kanadi  i Gilliane Monnier, profesor antropologije na University of Minesota u SAD.

U Pljevljima, na arheološkom lokalitetu Trlica, prije desetak godina, pronađeni su fragmenti kostiju životinja iz ledenog doba. Prema tvrdnjama arheologa, to nalazište jedno je od najstarijih na Balkanu i seže 1,7 miliona godina unazad. To paleontološko nalazište sadrži fosilne ostatke sisara iz perioda donjeg i srednjeg pleistocena. Građevinske mašine prilikom izgradnje treće trake puta Pljevlja-Ranče, prije tri  godine, dijelom su oštetile  taj vrijedan arheološki lokalitet. Izlomljene su  dobro očuvane kosti životinja stare više hiljada godina.  Međutim,  tužilaštvo u Pljevljima, odlučujući po prijavi ekoloških aktivista, ocijenilo  je da kompanija čija su mašine pričinile štetu nije napravila krivično djelo.

“Dio ovih predmeta i kostiju je kopanjem polomljen i bačen na deponiju, pa vjerujem da radnici koji izvode radove i ne znaju o čemu se zapravo radi. Prosto je neshvatljivo da onaj ko je projektovao proširenje puta i izgradnju treće trake nije izašao na lice mjesta i predvidio zaštitu i izbjegavanje arheološkog nalazišta, već je ono brutalno oštećeno i prekopano zajedno sa kulturno-istorijskim blagom koje se tu nalazi”,  tvrdili su tada iz Ekološkog društva Breznica.

Iz te NVO su optuživali nadležne i za nebrigu pokazanu godinu ranije,  kada su arheolozi radili na iskopavanju keltskog groblja i grobnica u pljevaljskom kraju “pa sve što su pronašli odnijeli za Podgoricu”.  Javnost je, tvrde, ostala uskraćena za informacije o tome šta je na toj lokaciji pronađeno.

Da zaštita arheoloških lokaliteta nije među prioritete državi, a da mještani o njima malo znaju,  primjer je  Radmanske klisure kod Petnjice i arheološkog nalazišta Torine, koje je umalo, prije nekoliko godina, potpuno  devastirano  probijanjem seoskog puta. Arheolozi iz Berana su potom uspjeli da saniraju oštećenja i izvrše dodatna ispitivanja, ali za dalja istraživanja i konzervaciju nema dovoljno novca.

Lokalitet Radmanci, sa čuvenom zazidanom pećinom, odnosno utvrđenjem, nadomak Petnjice, 15 kilometara od Berana, najvrjedniji je i najbogatiji u Crnoj Gori iz doba eneolita, između trećeg i drugog milenijuma prije nove ere. Tu su ranije  pronađene ogrlica od vučjih zuba, bakarne igle, keramika, figurine…Sa lokaliteta Torine, prema nezvaničnim informacijama,  odneseno je do sada mnogo arheološkog materijala, najčešće keramike. Ni jedan od tih lokaliteta nije  zakonom zaštićen, iako je Polimski muzej to odavno zatražio.

Na područuju Gornjeg Polimlja nalazi se veliki broj arheoloških nalazišta. Među njima su Tumbarice u Donjoj Ržanici, Gradac u Budimlji, ,gradina Bihor, Samograd u selu Brzava kod Bijelog Polja… I dalje  arheološki neobrađeni su lokaliteti  Gradac iznad Godočelja kod Petnjice, Gradac u Crnči kod Bijelog Polja, Jerinin grad u Plavu, Gradina iznad sela Šabotići i još dva u bjelopoljskoj opštini, Gradina u Koritima i Gradina iznad sela Muslića, kao i Gradina u Rožajama. Sve te  naseobine potiču uglavnom iz srednjeg bronzanog doba i korišćene su kao prirodna utvrđenja. Neke od njih su korišćene i u gvozdenom dobu, sa dolaskom i dominacijom Rimljana.

                                                                             Dragna ŠĆEPANOVIĆ