Ministar vanjskih poslova Milan Roćen i njegov njemački kolega Gido Vestervel su 10. avgusta u Podgorici parafirali Sporazum o stradalim u ratovima. Ovo pitanje je u drugim bivšim jugoslovenskim republikama, sada državama, manje-više riješeno. Uređena njemačka vojnička groblja – iz oba svjetska rata – nalaze se u Sloveniji, Hrvatskoj, Makedoniji.
Njemačko vojničko groblje iz Prvog svjetskog rata postoji u Beogradu, zatim u Kragujevcu, blizu spomen-parka Šumarica gdje su Njemci oktobra 1941. kao odmazdu strijeljali hiljade srpskih civila.
U Crnoj Gori, procjenjuje se da je nesahranjeno 1.000-2.000 pripadnika Vermahta (regularne njemačke armije), možda i pripadnika zloglasnih Vafen SS, dobrovoljačkih nacističkih jedinica koje su takođe učestvovale u borbama na našoj teritoriji. Prilikom radova na mini-zaobilaznici oko Podgorice, prije par godina, pronađeni su brojni posmrtni ostaci njemačkih vojnika; tvrdi se nekoliko stotina. Još tada je pokrenuta diskusija o dostojnom sahranjivanju.
U tzv. aprilskom ratu 1941. manje njemačke jedinice su prodrle do Crne Gore, no ubrzo su evakuisane iz područja koje je postalo italijanska okupaciona zona. Snage Vermahta i Vafen SS su maja-juna 1943. nosioci oružanih borbi na sjeverozapadnim planinskim masivima Crne Gore, tokom operacije Švarc, kod nas poznatije kao Bitka na Sutjesci. Od septembra 1943. njemačka vojna sila je u potpunosti preuzela od Italije okupaciju većeg dijela Crne Gore i do decembra 1944. najžešće borbe vodila protiv jedinica 2. udarnog korpusa NOV Jugoslavije…
Ne mali broj Njemaca bio je nakon oslobođenja angažovan i na prisilnom radu, te su umirali od bolesti, teškog fizičkog posla, neuhranjenosti ili loše medicinske njege. Kasnije je malobrojna skupina zarobljenih Njemaca, nakon što su odbili da se vrate u domovinu, trajno ostala da živi u Crnoj Gori.
Prema tvrdnji Srećka Šenka, predsjednika Udruženja potomaka njemačkih vojnika u Crnoj Gori, upravo u dijelu Podgorice gdje je pronađena masovna grobnica je bio nakon oslobođenja radni logor za zarobljene Njemce. Još jedno neobilježeno njemačko groblje postoji kod Kotora.
Sada je odlučeno da će njihovi posmrtni ostaci biti sahranjeni u krugu kasarne Vojske Crne Gore u Danilovgradu, koja još iz doba JNA nosi naziv partizanskog narodnog heroja Milovana Šaranovića.
Nijedna parlamentarna stranka nije osporila Sporazum o stradalim u ratovima. Usprotivilo se par nevladinih organizacija, kao i SUBNOR – i to mlako. No, oglasila se preko svog manje poznatog funkcionera Nova srpska demokratija (NSD), iako je Andrija Mandić, lider stranke koji se primio 2007. titule četničkog vojvode – možda kompetentniji da prozbori i o temama iz Drugog svjetskog rata.
Glas o tome puštio je Goran Kiković, član GO NSD, nastavnik istorije iz Donje Ražanice, odbornik SO Berane. Rekao je da „svako ima pravo na grob, pa i njemački vojnici koji su tokom Prvog i Drugog svjetskog rata poginuli na teritoriji Crne Gore”, ali se zapitao “zašto se novcem iz budžeta i lokalnih samouprava ne bi podigli spomenici vođama Trinaestojulskoga ustanka” a koji su „od tog datuma do kraja rata nastavili borbu za oslobođenje zemlje pod vođstvom kralja Petra”.
Apostrofirao je primjer Pavla Đurišića, kapetana I klase Vojske Kraljevine Jugoslavije, aprila 1941. na službi u graničnoj jedinici u na potezu Berane-Plav, kasnije komandanta najvećih četničkih formacija u Crnoj Gori.
Da je Đurišić učesnik Trinaestojulskoga ustanka, poput nekih drugih potonjih četničkih vođa, doznalo se tek nakon društvene pluralizacije. Komunistička istoriografija je prećutkivala takve ideološki neprijatne podatke.
No, ratno-zločinački dosije kapetana I klase Đurišića – koji je tokom rata dobio dva čina, jedan od Dragoljuba Mihailovića, drugi od Milana Nedića, pa je i okončao kao potpukovnik – ostao je nepromijenjen; ako ne i dopunjen. Odgovoran je, između ostalog, za ubistva hiljade crnogorskih rodoljuba i muslimanskog stanovništva na desnoj obali Tare.
Njegove formacije nalazile su se na platnom i spisku trebovanja naoružanja, opreme i hrane italijanskih okupacionih trupa, koje su ga angažovale isključivo u bratoubilačkoj borbi. Sarađivao je, po istom poslu, ne samo sa Italijanima, već i srpskim kvislinzima Nedićem i Dimitrijem Ljotićem, zatim Njemcima – sa njima se krajem 1944. i povlačio iz Crne Gore; takođe i sa ustašama; od njih je i ubijen.
Đurišić nije dezertirao samo iz partizanske vojske 1941, već i iz četničke. Njegov nadređeni, šef Vrhovne komande Draža Mihailović, 23. marta 1945. je izdao raspis da je „Đurišić izvršio formalnu izdaju prema narodu, kralju i ovoj komandi”.
Iz njegovih romansiranih biografija, koje obiluju apokrifnim izvorima, osporava se da je u jesen 1944. dobio Željezni krst – njemačko vojno odlikovanje. Vijest o tome je objavila kvislinška novina Lovćen. Nije, međutim, ni pokušano da se vjerodostojno objasni kako se Đurišić – nakon što su ga Njemci, strahujući da će četnici podržati anglo-američke trupe ukoliko se iskrcaju na Crnogorsko primorje, maja 1943. zarobili i odveli u sabirni logor u Poljskoj – par mjeseci kasnije jednostavno obreo u Beogradu. Tvrde – eto, pobjegao i krijući se prevalio pola Evrope!
U Beogradu se Đurišić sastao, ne samo sa šefom njemačke okupacione sile dr Hermanom Nojbaherom, već i dogovorio oružanu saradnju sa Nedićem i Ljotićem, srpskim nacistima koji su na stratištima oko Beograda pobili hiljade Srba i Jevreja – rodoljuba, komunista, kao i, nota bene, srbijanskih četnika.
Nedić je Đurišića imenovao za pomoćnika komandanta Srpskog dobrovoljačkog korpusa (SDK), nacističke vojne organizacije, poznatije kao „ljotićevci”, a njih su se, zbog kompromitacije, klonili čak i četnici u Srbiji. Potom je Đurišić sa SDK u zajedničkim borbama protiv partizana pokušao proljeća 1944. da izvrši oružano „ujedinjenje Srbije i Crne Gore”. Bio je na platnom spisku Nedićevog ministra narodne privrede Milana Olćana, sa kojim se, uostalom, slikao za tadašnju kvislinšku štampu (vidi fotografiju).
Otuda obrazloženje njemačkog odlikovanja, objavljeno u Lovćenu, djeluje ubjedljivo: „Četnički komandant g. Pavle Đurišić kojega je general Nedić nedavno promaknuo u čin potpukovnika i povjerio mu dužnost pomoćnika komandanta Dobrovoljačkog korpusa, dobio je od strane Vrhovne komande njemačkih oružanih snaga naročito priznanje za svoje vojničke vrline, te je odlikovan od Firera ordenom Željeznog krsta”.
Navodno, tvrdi se, to je falsifikat; na srpskom se kaže čelični a ne željezni; otkad? Valjda je i na tom jeziku željeznička a ne čelična pruga?! Uostalom, prilikom povlačenja iz Crne Gore sa Đurišićem je bio Ratko Parežanin, bliski Ljotićev saradnik, koji ga je i nagovarao da se domognu Slovenije i Istre, gdje su se Ljotić i djelovi SDK već bili prebačili.
To je samo jedna u nizu moguće interesantnih epizoda iz Đurišićevog kvislinškog životopisa u kojem, zaista, nakon početne faze crnogorskog ustanka, nema dokaza da je „do kraja rata nastavio borbu za oslobođenje zemlje pod vođstvom kralja Petra”. Kojeg, zaboga, kralja Petra? Zar njegovo veličanstvo nije iz Londona 12. septembra 1944. pozvalo „sve Srbe, Hrvate i Slovence” da “pristupite Narodno-oslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom”?! Kralj je Tita priznao još dok je rat trajao; dok se Đurišić zlopatio sa Njemcima, ljotićevcima i ustašama, pa završio da mu se ni groba ne zna.
Nekoliko hiljada Đuršićevih sljedbenika je pobijeno, mimo suda i nakon što je potpisana kapitulacija, na stratištima Slovenije. Nemoguće je da su u pitanju sve zlikovci; čak i da jesu, jugoslovenska vlast je bila dužna da im organizuje suđenja.
Fino je što ćemo civilizovano sahraniti okupatorske vojnike, no zaslužuju li i crnogorski četnici isto! Slovenački mediji su tu skoro objavili stravične slike iz utroba tamošnjih rudnika sa hiljadama žrtava partizanskih besudnih egzekucija nakon oslobođenja, među kojima se nalaze i kosturi crnogorskih četnika.
Zar i oni nemaju pravo na grobnicu? Podvlačimo: pravo na grobnicu, ne na spomenik!
Postoji ozbiljna razlika između nas Njemaca. Dok oni traže grobove za vojnike, istovremeno se žestoko obračunavaju sa nacističkom ideologijom koja ih je poslala u smrt, na u Crnoj Gori i uopšte na Balkanu kosti pobijenih služe za oživljavanje zloćudnih projekata prošlosti.
Narodni heroj
Simbolična je priča sa nazivom danilovgradske kasarne gdje bi trebalo da budu pokopani njemački vojnici.
Naime, Milovan Šaranović je bio oficir Vojske Kraljevine Jugoslavije, jedan od malobrojnijih koji se nakon Trinaestojulskog ustanka ostao u partizanskim redovima – drugi su, uglavnom, pristupili krajem 1941. formiranom četničkom pokretu u Crnoj Gori.
Titov Vrhovni štab je Šaranovića, kao školovanog oficira i sjajnog zapovjednika, krajem 1942. poslao u Sloveniju, gdje je bio načelnik Dolenjske operativne zone, ubrzo i načelnik štaba cjelokupne partizanske Narodno-oslobodilačke vojske Slovenije. Poginuo je u borbi jula 1943.
Milovan Šaranović je među prvima proglašen za narodnog heroja – još 23. oktobra 1943. Baš kao i u Danilovgradu, kasarna JNA u Postojni, Slovenija, nosila je njegovo ime. Onda je došla 1991.
JNA je preuzimanjem graničnih prijelaza htjela da osujeti nezavisnost Slovenije, izbili su oružani sukobi. Snage i ljudstvo JNA su nakon toga – odlukom slavnog Predsjedništva SFRJ – napuštili Sloveniju. Dio naoružanja JNA iz slovenačkih garnizona tako je dospio i u kasarnu Milovan Šaranović u Danilovgradu, a ono je, nota bene, potom upotrijebljeno u tzv. rat za mir, kasnije, od proljeća 1992, takođe i u oružanim sukobima u BiH.
Upravo u kasarni Milovan Šaranović je podignut spomenik Saši Stojiću, vojniku iz Beograda, prvoj žrtvi u Crnoj Gori tokom NATO bombardovanja 1999.
Maja ove godine Inspekcijski tim Republike Slovenije obišao je kasarnu Milovan Šaranović i izvršio kontrolu naoružanja po Bečkom dogovoru.
U Sloveniji je sačuvan obelisk podignut u čast Milovana Šaranovića. U Mariboru postoji Ulica heroja Šaranovića…
Vladimir JOVANOVIĆ
HORIZONTI3 sedmice
FOKUS3 sedmice
DANAS, SJUTRA3 sedmice
DRUŠTVO3 sedmice
INTERVJU3 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
DRUŠTVO3 sedmice