Zemlja, koja se nekada smatrala relativno tolerantnom, liberalnom i dobro integrisanom, doživjela je nerede i nasilje tokom kojih su napadnute džamije, a mete su bili i hoteli u kojima su smješteni azilanti. « Protesti » su dobili izrazito antiimigrantski i antimuslimanski karakter, izazivajući strah u muslimanskoj zajednici.  Za nedjelju dana razbijena je iluzija da je Velika Britanija drugačija

U protekloj deceniji, Evropa je svjedočila značajnim društvenim i političkim pomacima u kojima su desničarske stranke u zemljama poput Francuske, Holandije, Mađarske, Italije, Austrije, Švicarske, Švedske i Njemačke stekle značajnu snagu i poljuljale liberalni konsenzus. U nastojanju da privuku podršku razočaranih birača, stranke kao što su Stranka za slobodu Geerta Wildersa ili Nacionalni front Jordana Bardelle stavile su imigraciju u središte svoje retorike, jer tvrde da je “judeo-hrišćanski evropski identitet” ugrožen zbog migranata koji dolaze u talasima, legalnih i ilegalnih, iz sjeverne Afrike i sa Bliskog istoka. Ove stranke možda nisu ostvarile uspjeh kojem su se nadali na izborima za EU u junu, ali nastavljaju da se hrane značajnim izvorom straha, ljutnje i ogorčenosti.

Bilo je nekoliko izraza nasilja ove sedmice poput onih  u djelovima Ujedinjenog Kraljevstva (iako ne u Škotskoj ili Velsu). Zemlja, koja se nekada smatrala relativno tolerantnom, liberalnom i dobro integrisanom, doživjela je nerede i nasilje tokom kojih su napadnute džamije, a mete su bili i hoteli u kojima su smješteni azilanti. Za nedjelju dana razbijena je svaka iluzija da je Velika Britanija nekako drugačija i da je imuna na takve pritiske.

Prije samo nekoliko sedmica građani Velike Britanije izabrali su vladu lijevog centra, čime je okončana četrnaestogodišnja vladavina konzervativaca. Najavljena je nova era stabilnosti, ali se pokazalo da je medeni mjesec za novu laburističku vladu, na čelu sa Sir Kierom Starmerom, bio kratak. U samo četvrtoj sedmici nove vlade, zemlja se nalazi usred ozbiljne društvene i političke krize. Potaknuti već postojećim pritužbama, strahom od porasta imigracije i frustracijom zbog bivše (konzervativne) vlade koja je obećala da će “povratiti kontrolu” i ”zaustaviti čamce” (ilegalni prelasci migranata u malim čamcima iz Francuske preko Engleskog kanala) što bi im Brexit, kako se tvrdilo, omogućio, mnogi od onih koji su učestvovali u nasilnim protestima osjećaju se izdano. Prekretnica je dostignuta.

Iskra nereda, iako ne u širem kontekstu, bilo je ubistvo tri mlade djevojke, koje su prisustvovale plesnom događaju na temu Taylor Swift, u gradu Southportu, a koje je počinio  sedamnaestogodišnji Axel Muganwa Rudakubana, britanski državljanin i sin roditelja iz Ruande. Činjenica da je bio britanski državljanin (i hrišćanin) nije bila dovoljna da spriječi ekstremiste da tugu i bijes koji su proizašli iz tragedije iskoriste za svoje ciljeve. Dok je britanska javnost, čak i ona u redovima ekstremne desnice, ostala suzdržana pred terorističkim napadima u prošlosti, incident u Southportu, iako nije teroristički napad sam po sebi, bio je dovoljan da probudi latentni bijes i nezadovoljstvo.

Dezinformacije su se brzo širile na društvenim mrežama, uglavnom kao posljedica postova koje je napisao ili podijelio, između ostalih, Stephen Yaxley-Lenon (poznatiji pod svojim imenom “Tommy Robinson”), bivši fudbalski huligan i osnivač sada nepostojeće grupacije Engleska odbrambena liga. Navodili su da bi počinitelj mogao biti migrant, musliman i da je bio na listi za praćenje terorista MI5. Ništa od ovoga nije bilo tačno, ali glasine su se proširile  putem društvenih mreža i šteta je učinjena. Dan nakon ubistava u Southportu je došlo do nereda tokom kojih je napadnuta lokalna džamija. Narednih dana došlo je do sukoba policije i desničarskih grupa u Londonu, Liverpulu, Mančesteru, Sanderlendu, Belfastu i Bristolu. I svakim danom, ‘protesti’ su dobijali izrazito antiimigrantski i antimuslimanski karakter, izazivajući opipljiv strah u muslimanskoj zajednici u Velikoj Britaniji.

Događaji su dobili još zlokobniji zaokret u nedjelju 4. avgusta, kada su demonstranti uzvikujući « Želimo našu zemlju nazad » napali hotel Holiday Inn, za koji se zna da ugošćuje azilante, u gradu Rotherhamu, gdje su međusobni odnosi bili napeti neko vrijeme. Kasnije istog dana, dogodio se sličan napad na drugi hotel u gradu Tamworth. U gradovima Middlesborough, Bolton i Stoke-on-Trent došlo je do sukoba između desničarskih grupa i grupa lokalnih muslimana, koji su se borili sa izgrednicima. Kako su tenzije rasle, došlo je do nasilnih sukoba u različitim djelovima Ujedinjenog Kraljevstva, posebno u Birminghamu, gdje su se okupile velike grupe muslimanske omladine da zaštite svoja područja od upada desničarskih grupa. Intenzitet nasilja šokirao je zemlju i učinio ogromnu većinu onih koji nisu učestvovali u neredima zbunjenim i nervoznim kad je riječ o budućnosti.

Korijeni ovih događaja su složeni i nisu isključivo vođeni strahom od imigracije. Rastuće cijene energije, najveće porezno opterećenje od Drugog svjetskog rata, visoke kamatne stope, uticaj inflacije, rastući nivoi siromaštva, nefunkcionalne javne usluge i osjećaj da su ljudi izgubili sposobnost i generacijski “ugovor” koji bi život njihove djece učinio boljim  od njihovog. Društveni ugovor između građana i vlasti je, pojednostavljeno rečeno, prekinut. Umjesto da se pozabavi uzrocima socijalnih i ekonomskih nevolja UK-a,  a da bi skrenula pogled sa vlastitih promašaja, posljednja (konzervativna) vlada nastojala je okriviti druge –imigranti i azilanti su često bili njihova odabrana meta. Desno krilo Konzervativne stranke, zajedno s kriptofašistima kao što su vođa Reformske stranke (“superfan” Donalda Trumpa), Nigel Farage, i njihovi opunomoćenici, u desničarskim medijima su širili lažne vijesti da je napadač iz Southporta bio migrant poznat britanskim službama bezbjednosti.

Ovi pojedinci i organizacije zajedno su stvorili atmosferu toksičnosti.  Oni koji su učestvovali u neredima samo su “vraćali svoju zemlju”- fraza direktno iz Farage-ove knjige. Termini kao što su invazija ili roj postali su uobičajeni, stvarajući percepciju da je Ujedinjeno Kraljevstvo napadnuto, a Farage je, posebno, uvijek želio naglasiti da ne samo da je vlada izgubila kontrolu nad granicama, već i da su mnogi migranti bez dokumenata koji su ilegalno stigli u Ujedinjeno Kraljevstvo bili (muslimanski) “muškarci koji su vojno aktivni”, što implicira da su, po definiciji, predstavljali prijetnju sigurnosti. Farage je možda javno osudio nerede, iz straha da bi mogao biti umiješan u raspirivanje vatre, ali on i drugi u njegovom ideološkom miljeu ipak snose značajnu odgovornost za ružne scene ove sedmice. I on to zna. Mnogi od onih koji su učestvovali u neredima će se suočiti sa dugim zatvorskim kaznama, ali Farage i njegovi saradnici takođe treba da budu istraženi zbog stvaranja klime u kojoj su izgrednici smatrali da su njihovi postupci opravdani.

Društveni mediji, posebno “X” (bivši Twitter) također su bili faktor. Bilo bi previše pojednostavljeno kriviti društvene mreže i dezinformacije na raznim platformama za ono što se dogodilo, ali ne možemo pobjeći od činjenice da su to tako efikasno iskoristili zlonamjerni akteri. X je bio glavna platforma društvenih medija koja se koristi za širenje dezinformacija i teorija zavjere – uključujući optužbe da su Rusija (jer žele destabilizirati UK i kazniti ga zbog pružanja vojne podrške Ukrajini) ili Izrael (jer je britanska vlada prekinula prodaju oružja Izraelu) bili uključeni u raspirivanje nereda i sijanje nestabilnosti.

Elon Musk, vlasnik X-a, ne samo da je dozvolio da njegova platforma postane tako otrovna septička jama, već je i sam dao niz zapaljivih izjava. Njegov post da je “građanski rat neizbježan” u Velikoj Britaniji izazvao je odgovor Keira Starmera, koji je njegove riječi osudio kao opasne. Muskov odgovor je implicirao da je britanski premijer, u svojim naporima da suzbije izgrednike, kriminalizirao samo jedan dio britanskog društva, i ne samo “’desničarske nasilnike”.

Najgore od nasilja je možda prošlo, iako se šuška da umjesto protesta desničarski agitatori planiraju da napadnu imovinu imigracionih advokata i savjetodavne centre za azil. Ono što se dogodilo u Velikoj Britaniji u protekloj sedmici trebalo bi da posluži kao upozorenje za evropske vlade, jer slični društveni uslovi i slične pritužbe postoje i drugdje. Multikulturalna društva (kao što su i mnoga evropska društva) su i složena i potencijalno ranjiva, a odnose među zajednicama, međuetničke i međureligijske odnose treba delikatno rješavati. U Ujedinjenom Kraljevstvu, političke elite su preusmjerile ekonomske pritužbe na imigrante kako bi izbjegle teška pitanja o njihovom upravljanju zemljom, ali su na taj način oslobodile opasne snage koje ne mogu kontrolisati. A sada, kada su oslobođene, ne možemo biti sigurni u dugoročne posljedice.

Postoje, dakle, mnoga pitanja koja ostaju bez odgovora. Predstavljaju li događaji u Velikoj Britaniji početak perioda produžene društvene napetosti i nestabilnosti ili samo prolazni izraz nezadovoljstva? Da li bi se slični događaji mogli održati i u drugim evropskim zemljama? Da li su evropska društva ranjivija i krhkija nego što smo mislili? Koja je bila uloga, ako je uopšte bilo, zlonamjernih vanjskih aktera? Ovo su važna pitanja koja ne možemo izbjeći, čak i ako se trenutno stanje koji doživljavamo u UK uskoro završi. Postoji dinamika koja je specifična za UK, ali ono što se tamo dešava ne može se posmatrati izolovano. Moramo brzo naučiti lekcije.

(Autor je profesor istorije i direktor Instituta za humanističke i političke studije Univerziteta De Montfort u Velikoj Britaniji. Autor je sedam knjiga o modernoj istoriji Zapadnog Balkana.)