Inicijativu o regionalnom naučnom centru gdje bi se liječili oboljeli od kancera i  obavljala naučna istraživanja, pokrenula je crnogorska ministarka nauke Sanja Damjanović. No, naučna i medicinska ustanova koja košta više stotina miliona eura, obezbijeđenih mahom iz sredstava EU i međunarodnih fondova za nauku, previše je značajna da bi po automatizmu bila locirana u Crnoj Gori. Pogotovo što pred međunarodnom zajednicom rapidno gubimo kredibilitet

Kada je početkom drugog milenijuma započeta priča da se regionalni naučni centar oformi na Bliskom Istoku, malo je ko vjerovao da će se zaraćene države dogovoriti oko nauke, a nijesu uspjele da se usaglase oko osnovnih stvari u međudržavnim odnosima.

Međutim, do 2017. godine, kada je SESAME (Naučni centar za proučavanje sinhrotrone svjetlosti) počeo sa radom, pokazalo se da je takav projekat bio bolja mirovna misija nego mnoge koje su organizovale međunarodne institucije. Diplomatski predstavnici Izraela i Irana su prvi put sjeli za isti sto (sa još nekoliko država regiona) da razgovaraju o naučnoj saradnji. Jordan, mala država, polako postaje tehnološki i naučni centar Bliskog istoka, otkada je tridesetak kilometara od glavnog grada Amana izgrađen naučni centar..

Iste godine kada je otvoren SESAME, u našem dijelu Evrope počela je  priča o sličnom naučnom projektu koji bi trebalo da promijeni region. Riječ je o regionalnom naučnom centru gdje bi se pomoću teških jona liječili oboljeli od kancera i vršila naučna istraživanja. Inicijativa je potekla upravo od crnogorske ministarke nauke Sanje Damjanović. Ono što je tada bila lijepa ideja, sada ima veliku šansu da postane jedan od prioritetnih projekata Evropske unije (EU). U naučnim krugovima projekat se već popularno naziva „balkanski CERN“.

Iako bi bilo logično da se projekat realizuje u zemlji odakle je potekla i ideja,  naučna i medicinska ustanova koja košta više stotina miliona eura, obezbijeđenih mahom iz sredstava EU i međunarodnih fondova za nauku, previše je značajna da bi njena lokacija po automatizmu bila u Crnoj Gori. Pogotovo što pred međunarodnom zajednicom rapidno gubimo kredibilitet ozbiljne države.

Projekat Međunarodnog instituta za održive tehnologije na prostoru Jugoistočne Evrope (SEEIIST) prije nepunu godinu ušao je u drugu fazu, sa ideje se prešlo na djelo. Ipak, ima znaklova da je resorna ministarka i dalje usamljena u borbi za naučni centar, dok ostatak Vlade mnogo više energije usmjerava na politička prepucavanja. Evropska komisija je snažno podržala SEEIIST kao „jedan od najljepših primjera naučne diplomatije“ i opredijelila milion eura za početak druge faze projekta – Studije Dizajna (izgleda, lokacije i funkcionisanje centra), a ubrzo će još jedan milion.

U naučnim krugovima smatraju da je Crna Gora u takvoj ekonomskoj situaciji da svaka investicija ili donacija koja „ne ide direktno u budžet“ Vladi nije prioritet.

Da je sličnih stavova u Vladi bilo potvrdio je i premijer Duško Marković prilikom obilježavanja početka druge faze projekta: „Kada smo, prije skoro tri godine, započeli konsultacije o predlogu Ministarstva nauke da se pristupi formiranju međunarodnog instituta za održive tehnologije u regionu Zapadnog Balkana, bilo je različitih viđenja. Tih sedmica i mjeseci fokus Vlade bio je usmjeren ka finansijskoj konsolidaciji i nastavku infrastrukturnog razvoja zemlje kao podsticaja ekonomiji. Mnogi su u tom trenutku opravdano smatrali da nije vrijeme da Crna Gora pokreće veliku regionalnu inicijativu i to u oblasti u kojoj se ne možemo pohvaliti značajnijim iskustvom.“

Marković je kazao da je Vlada ipak odlučila da ide „težim putem“ i da pomoću ovog projekta „život ljudi na ovom prostoru učine kvalitetnijim, a duži životni vijek za one koji se liječe od najtežih bolesti“.

SEEIIST projekat je, kao i CERN i SESAME, projekat za ekonomski i tehnološki napredak regiona. Međutim, iako brojne funkcije instituta nijesu ograničene samo na nauku, u „guranju“ ovog projekta nijesu vidljivi ministri iz drugih resora.

Damjanovićeva, međutim, smatra da je „možda prirodno“ da se za sada ne priča mnogo o projektu jer je „dug put do završetka“. Ona je, kaže, sigurna da će, kada dođe vrijeme, Vlada snažno raditi na svim planovima kako bi se taj institut gradio u Crnoj Gori.

„Trenutak kandidovanja za lokaciju biće pravo vrijeme kada ćemo morati glasno, koordinirano i ozbiljno da zagovaramo da projekat bude kod nas. U ovom pripremnom periodu takođe ima puno lobiranja i zagovaranja, ali pravo vrijeme za to će tek doći“, kazala je Damjanović za Monitor.

U informaciji koju je prošle sedmice razmatrala Vlada navodi se da je izbor lokacije SEEIIST instituta presudan i da mora biti poznat do prve polovine ili, najkasnije, do kraja 2021. godine. „Do kraja ove godine nezavisna komisija će da kreira izvještaj o uslovima za lokaciju instituta. Uz posredovanje Švajcarske, kroz transparentnu proceduru, sve zainteresovane zemlje regiona moći će da se kandiduju za lokaciju. Mi za sada smatramo da je lokacija u Podgorici na Ćemovskom polju, adekvatan prostor za institut. Međutim, kada budemo vidjeli uslove za lokaciju konačno ćemo se odrediti po ovom pitanju i profesionalno pripremiti našu prijavu za lokaciju“, pojasnila je Damjanović.

Prema saznanjima Monitora, da SEEIIST Institut grade na svojoj teritoriji zainteresovano je više zemalja regiona. Za sada prednjače Slovenija i Bugarska.

Eksperti smatraju da će u izboru lokacije mnogo veću ulogu da igra diplomatija, nego entuzijazam, zbog čega će Vlada, naročito Ministarstvo vanjskih poslova, morati da se ozbiljno uključi u lobiranje.

Aktivnija uloga ministra vanjskih poslova biće vrlo bitna u narednom periodu, pogotovo za izradu i potpisivanje SEEIIST Međunarodnog ugovora, koji treba da potpišu deset zemalja Jugoistočne Evrope.

Crnoj Gori će biti potrebna podrška makar još dvije države članice ili kandidata iz regiona kako bi se projekat našao na Mapi puta Evropskog strateškog foruma za istraživačku infrastrukturu – „ESFRI Roadmap“.

„Lansiranje SEEIIST-a na ovu ‘Jedinstvenu listu evropskih istraživačkih infrastrukturnih projekata’ bi bilo od velikog značaja jer bi potvrdili panevropski karakter projekta koji ima vrijednost za cijelu Evropu. To bi bio i znak da projekat zaslužuje EU fondove – stukturne, kohezione, IPA“, piše u informaciji Ministarstva nauke.

Tako bi Evropska unija SEEIIST učinila još primamljivijim za bogatije i uređenije zemlje regiona, dok crnogorska javnost skoro da i ne zna da takav projekat postoji.

Ne bi bilo prvi put da dobru ideju, nastalu u našoj ili drugoj „sirotoj zemlji regiona“, realizuje neko sposobniji i bogatiji.

U konačnom, bilo bi lijepo da ovaj region počne da se prepoznaje po nečem plemenitom, kao što je liječenje najteže bolesti, umjesto po bezumlju devedesetih i krvavoj tranziciji ka „demokratijama“.

Prva zelena infrastruktura u liječenju kancera

SEEIIST projekat, koji je iniciran polovinom 2017. godine, postao je najozbiljniji regionalni razvojni naučno-tehnološki projekat.

Te godine su Deklaraciju o namjeri da naučni institut postane regionalni projekat, pored Crne Gore, potpisale Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Kosovo, Sjeverna Makedonija, Srbija i Slovenija. Na čelu Upravnog odbora SEEIIST-a izabrana je Sanja Damjanović.

Riječ je o infrastrukturi za kancer terapiju i multidisciplinarno istraživanje pomoću težih jona, koja danas predstavlja najsavremeniji i najefikasniji metod liječenja kancera. Dok u svijetu postoji samo 12 ovakvih projekata, od kojih su četiri u Evropi, SEEIIST će imati niz jedinstvenih odlika jer će tehnologija biti znatno unaprijeđena zahvaljujući podršci 18 evropskih renomiranih institucija i klinika, od kojih posebno izdvajamo CERN u Ženevi i GSI u Njemačkoj.

SEEIIST projekat će biti koncipiran i kao prva zelena infrastruktura u oblasti liječenja kancera i na taj način biti i prva infrastruktura u liniji sa EU ‘Horizon Europe Cancer Mission’.

Liječenje prvog pacijenta u tom institutu planirano je 2028.

Ivan ČAĐENOVIĆ